Ол т?гэн уораана…
Шрифт:
Эр бэрдэ кэиитин биир иит «Москуобускайы» клтэйбит араас тирии бартыбыалыттан кылбатан тааарбыта. Оччону крн туран, мин аатырар Кэбээйи соботуттан итэээ суох эмис уонна бд собону лэн лэигирэтэ да, мииннээн бидилитэ да охсубутум. Сирбитин-уоппутун алаан-аатан баран, арыгыны с ылтаын куруускаа фроннааы гэспинэн киллиргэччи кутаттаабыппын киим дьиктиргии крбтэ. Киллиргэччи куппуппун буолбатах, с гына ллэрбиппин.
– Тому парню, – диэбитим.
– Сп-сп, билэбин уонна йдбн!
– Суох-суох, эн билбэккин да, йдбккн да… Бу Ньукуус киэнэ… – Соппуруон олус йдрд туттубутуттан кыыйан, мин хадьардаан ылбыппын бэйэм да йдбкк хаалбытым.
– Ханнык Ньукуус?
– Кэлин кэпсиэим… баар… Чэ, крснэн!
Биир тыынынан хантас гыннаран кэбиспитим. Соппуруон барбах омурдубута:
– Мин итинник
– Баалаабаппын. Итинник иэр тууттан номоххо
киирбит наркомовскай н ааыахха наада…
(Кырдьыга да баара, арыгыны иии бииги дойду дьонугар ордук сэрии кэнниттэн сытайан турбута. Ол иннинэ да дьон син трн-лн олордоо эрээри, билии курдук буолбат этэ. Оччоо итириксит диэн да суох буолара…)
Салгыы к-дьаа бииргэ рэммит кэммитин, оолорбутун ахтан барбыппыт. Кии хаан да баары, бгн ситэ-хото сыаналаабат гэстээх ээ, ааспытын кэннэ санаатахха – барыта кэрэтийэн, кндтйэн кстр. Ол – кии уйулатын биир уратыта буоллаа. Онон, бииги дааны, этэргэ дылы, спт тэстэн, тимэхпит сллн, уруккуну-хойуккуну кэпсэппиппит. Салгыы дойдубут олоун, ыытыллар политика да тула санаабытын ирэ-хоро тэбэспиппит. Тэбэспиппит да буолан, ксн мин куолулаабытым. Оттон Соппуруон ордук лллбт собону сиэн лыбыгыратарыттан ордубатаа. Ахтыбыта оччо этэ. Уопсайынан, кии трбт аын кндргэтэр да буоллаа. Ордук сааыран, этэргэ дылы, кэннэ уаан, иннэ кылгаан иэн. Бэл, Саха сириттэн бастакы генерал Притузов уонна суруйааччы Ньукулай Якутскай соуруу охтор ыарыыларыгар сытан, дойдуларыттан уулаах отону лбт мээ уутун курдук санаан лэспиттэрэ диэн буолар. Оттон атын хайаларыгар эрэ – бадаа, улахан учуонай быыылааа – кыайан дойдутуттан ыыттарбакка, ханнык эрэ атын сир отонунан солбуйбуттар, ону амсайан крн баран: «Суох, бу Саха сирин отоно буолаахтыа дуо?!» – диэн баран, тттр анньан кэбиспитэ . Дьэ, ону кини хантан биллэ?! Отон эрэ барыта биир буолуон сп курдук буолбатах дуо?.. Оннук буолбат эбит, кии ханнык эрэ битинэн «бу дойдум киэнэ» диэн син биир араарар. Трбт дойду сыта-сымара, амтана кии этигэр-хааныгар оннук дириник иэн сылдьар эбит ээ…
Онтон отууга киирэн, эмиэ ону-маны баллыгыраа сытан, Соппуруон эмискэ баайы ыйыппыта:
– Миитэрэй, эн миигин соччо эрэммэккин дуу, быыыта?..
Итини мин улаханнык сргл да, слрг да истибитим. Ттн да иин устудьуоннуур сылларбытыгар мииммитин балайда иистэхпит дии. Билигин срдээн-кэптээн кэпсэнэр политическай репрессия сылларыгар. Оччолорго сэбиэскэй дьон, тутуллубакка-хааллыбакка да сылдьан, бэйэ-бэйэлэрин хобулаан млйннэн донуоу – сн, тыллабыры диэххэ сатала суох – суруйбуттара диэн билигин ааастык суруйаллар уонна кэпсииллэр. Аны кэлэн, чыха атын кэмэ олорон эргитэ санаатахха, хайдахтаах нэгэй быыыный?! Кии сс «хоту ыаллар» тимир кыпсыырдарыгар тбэспиттэр тустарынан этэ да барбат. Ол эрэйдээхтэргэ тээтэхтээи да суоллары суруйтарбыттара чуолкай. Оттон атыттар?!
Дьолго, пединститут уопсайыгар кинилиин бииргэ олорбуттар ортолоругар оннук дьаабы быыы тахсыбатаа. Онон Соппуруон инньэ дииригэр ханнык да трт баар буолуон сатаммат курдуга.
– Куорат мааны киитэ хайыаый?! Тыа учууталын атаастаан эрдэи, – диэн хаадьыга кубулутуохпун санаабытым да, киим кырдьык-хордьук ыйыппыт буолан биэрбитэ.
– Суох-суох, Миитэрэй. Мин чахчы инньэ дии санаатым.
– Бай, ол тоо?!
– Ньукуус туунан кэпсиэххин баарбаккын дии…
Соппуруон обургу, кр, итинник олуйан турар. Сп ээ, хайа булчут кыыл субу ктээн ааспыт буруолуу сылдьар суолун таба тайанан баран, сонордоспот буолуой?! Суруйааччы да араас мыыдараы-албаы туттан сойуолаар кыыла диэн ураты тбэлтэ, сонун тиэмэ буоллаа эбээт.
Оччо олуйтаран баран, хайыахпыный, кэпсиирбэр тиийбитим. Ол гынан баран, Соппуруон суруйбутун курдук отууга буолбакка, кутаа таыгар олорон. Иирдьэ сытан кэпсиэхпин, санаабар, ким эрэ отуу кэтэиттэн ииллииргэ дылыта.
Тахсан, хайыы йэ умуллубут кутаа клн бураната булкуйан, аыйах барбах кылахачыйар кыымнары буламмын рэн сирилэппитим. Итиирдик балайда бадьыыстаспытым да, Соппуруон бэрт тулуурдаахтык кэтэспитэ. Дьр биир да тылы саарбатаа. Арай, отууга киирэн, ырбаахытын иилинэн тахсыбыта. Бастакы омунугар, истэ охсоору, маайканан эрэ кылбанаан тахсыбыт этэ. Т да сайын буоллар, тн аата тн, син дьагдьайдаа буолуо.
Кутаабын соруктаах аайдык схсйэн
– Хайа, Ньукуус, испэтэххин дуу?! Сп ээ, бэл, наркомовскайы испэт эти. Чэ, оччоо манан мин онуоха-маныаха диэри бэйэм санаабын-онообун сайаан крм, – иит кп ааарынан сылдьар буокканы, эргитэ тээт, танары куттубутум. – Баалаабат инигин, куорат «энтэлигиэнэ» кии?!
Соппуруон син биир «мыык» да диэбэтээ. Мин, булгунан кэбиээри, сылтах крдрбн сэрэйдээ.
Оттон мин килиэппин сытыраан ылаат, харахпын быа симэн, чочумча олорболуу тсптм. Куолайбын хатыылааынан хайы салаан киирбит арыгы уота сыыйа эппин-хааммын сылытан, биир гына тараабыта. Хайдах эрэ бэйэбин эмиэ уоттаах-кырыктаах атаакаа киирэн иэр курдук санаан аарбытым уонна кэпсээн барбытым…
Хайдах баарынан… кырдьыгынан эттэххэ, хайдах йдрбнэн…
Суох, ааастык кэмсинэрин кэмсиммэтэим. Хомуньуустуу йдх-санаалаах этибит буоллаа…
Оттон билигин Миитэрэй хомуньуустуу й-санаата суох дуо?.. Билиэтэ баас баарын баар, туттарбатаа… Ол гынан баран, совхоз партийнай кэмитиэтэ ыыллыаыттан усунуос да тл илик уонна бтэик быыбар иннинэ ыырбыт мунньахтарыгар да эмиэ барбатаа. Онон Миитэрэй хомуньуус дуу, хомуньуус буолбатах дуу диэн боппуруоу айбыт бэйэтэ билэр. Билигин кини киирбит Сэбиэскэй Сойуус Коммунистическай партията суох, ыспыттара. Ону киниттэн ыйыппатахтара…
Уонна л-тиллэ кмскээбит модун Сэбиэскэй Сойууа да, сахсайбыт мас уааттан тимир уобуруччутун сулбу охсубуттуу, кии сымыйаргыах, крх бэтэрээ ттгэр ыыллан-рэллэн хаалла…
Уулаах, л уааттан уобуруччутын си-дьгээр ылбаккын, кыаллыбат дааны…
Оччотугар сэбиэскэй дойду кураанах, иччитэ суох, кдй кхс эрэ турбут буолан тахсар дуо?!
Миитэрэй илиитин иминэн харбыалаан, эрдэ бэлэмнээн уурбут чэйдээх чааскытын ылан, рсптт иэн киллиргэтэн иэн киэр аста.
Бу хаан стэр кырааска амтанай?! Сарсын Дьулуу соруан, муус киллэртэрдэинэ сатаныыы. Сайын Даайа хантан эрэ булан аалан, буочукаларын соппут кырааската, дьэ, кыаын ылаары гынна. Аынньата тллр ыксатар. Кыыа бэйэтэ амтаны билбэт. Тэйэн талымастыыр дии саныыр быыылаах. Мэлдьи сотон-сотон кэлбит кырааскам диэхтиир да, дьэ, билбэтим. Итээтээри, кырааска баакатын кытта киллэрэн крдрр этэ да, суруга-ойуута биирин иин хаачыстыбата чыха атын дойду ээ, быыыта… Тас киэп уонна ис хооон мэлдьи бэйэ-бэйэлэригэр сп тбээллэр диэн буолбат ээ бу орто дойду очурдаах-чочурдаах олоор…
Ып-ыраас кылыгырыы срэ турар дьктэ уутун испит кии баар ини… Ып-ыраас…
3
Алаастыырап дооро Миитэрэй Хойутаанап тус олоуттан кэпсээбит тгэнин улаханнык с истибитэ. Булан-булан тбэспитин эбитин. Кии букатын итээйиэ суоун курдук. Арай кинигээ-киинээ итинник тоооуу, сп тбэии баар буолар ини, оттон… Ол эрээри бары суруйааччылар, киинэ айааччылар да уобарастарын уонна сюжеттарын дьи баар олохтон сомсон эрдэхтэрэ эбээт. Олоххо кии хаан да йбэтээ-ахтыбатаа баар буолан соутааччы. Хас ммт кн ол иин сонун уонна хатыламмат кэрэ. Бээ, ханнык эрэ биллиилээх фантаст суруйааччы «олохтон ордук баай фантазиялаах тугу да билбэппин» диэн эппиттээх буолуохтаах этэ ээ. Бадаа, Жюль Верн этэ дуу. Таыччы умнан кэбиспиппин. Букатын манна, бэрт чугас, кыланыыр курдук да – таба туттарбат. Кии толкуйа диэн бэрт дьикти кыыл. Оттон дьылата диэн… Т тыа буоллаа.
Дооро тылыгар т да кэмсинэбин диэбэтэр, уйулата улаханнык оонньуур эбит. Ол саатыгар-иэтигэр, туттуутугар-хаптыытыгар ырылыччы сурулла сылдьарга дылы. Эмээхсинин кытта сыыана да тоуй соус быыылаах. Бастаан дэриэбинээ кэлбит киээтигэр тиийэн, Миитэрэйи ыйыталаспытыгар:
– Ханна сылдьарын мин билэр бн дуо? Сайын кэллэ да, маар тгэин булар кии баар дии, киниттэн ордук отчут суоар дылы! – диэн с-саа буолан кынтаарынаабыта.
Олоор итинник ыарахан, соумар суоллары крсбт киини кытта бииргэ олорор кытаанаа биллэр, ордук ол кии йн-санаатын бтнн атын дьахтар баылаабыт буоллаына. Сэрии ыар тыына кии этигэр-хааныгар иэн хаалар адьынаттаах, ордук инники кирбиигэ сылдьыбыт, илэ-бодо сэймэктэспит кииэхэ. Оннук дьон ксгэр хааннара алдьанан туох да энчини сгн истибэт буолан хаалаллар. Эбиитин дойдуларыгар хаалбыт оолоро-кэргэттэрэ, аймахтара суорума суолламмыт буоллахтарына…