Самоучитель татарского на каждый день

Сафиуллина Ф. С.

Согы елларда академик М.З.Зкиев безне ирлрд Болгар длтен кадр к югары мдниятк ия булган трки Биарм дигн длт хакында зене фикерлрен язып чыкты.

Идел-Урал буйларында таралган м V–VII гасырларга караган акчалар м алтын, кмеш савыт-сабалардагы язулары озак вакытлар бик кп галимнрне и» тибарында булды .Г.Мхммдиев бу язуларны борынгы, моа кадр легендар дип исплгн трки цивилизация — тркич м фарсыча Туран, кытайча Кангюй дип аталган длтк караганлыклары турында язды. Илне зге Урта Азияне ргнеч шре янында булган. Тньяктагы Кама, Урал буйлары да длтне чик билмлрен тшкил иткн. .Г.Мхммдиев шундый трки кабиллр дип археологияд «Имнкиск культурасы» кабиллрен (III гасыр ахыры — VIII

йз башы) таный. Галим тк, савыт-сабалардагы туран язулары трки рун язуларына кадр ме елдан артык элек барлыкка килгн дигн фикерд тора. Туран язулары тркилрг ме еллап хезмт иткннр.

Алар б.э.к. барлыкка килгн арами лифбасына якын. Арами язуы зе финикия язуыннан килеп чыккан. арамины зеннн сорак сурия, гарп, плви, уйгыр, монгол язулары туган.

Болгарларга кадр безне якларда таралган борынгы трки эзлр хакында тагын шуны йтсе кил. Еш кына галимнр арасында Азов болгарларыны ни чен нкъ безне якларга киллре хакында сз булып ала. Бу тбклрд болгарларга кадр к трки мдният таралган м трки кабиллр яшгн икн, болгарларны безне якларга килеп тплнлре д табигый.

Язучы, галим Нурихан Фттахны Фест дисбесен багышланган китабы зур кызыксыну белн укыла. Сз ХХ гасыр башында ук Крит утравыны Фест шре янындагы борынгы сарай храблрен казыганда табылган балчыктан влп эшлнгн дисктагы рсем-язулар турында бара. Н.Фттах моннан 3700 еллар элек тшерелгн рсем-язуны тркич укырга омтыла. Шаман кулында бу диск йлнгнд, (тсбих тарткан кебек) спираль буенча укып, (карамыйча бармаклар белн капшап та була)р сзне йтеп барган. Н.Фттах фикеренч, бу язу-дисбе борынгы Грецияг кадр кп элек яшгн м югары сешк ирешкн Крит цивилизациясен карый. Бу китапта борынгы Шумер, Мисыр .б. цивилизациялрд д трки катлам булуы хакында языла.

Н.Фттах фаразына аваздаш ачыш шулай ук согы елларда булды. Бу хакта чит ил м алардан кчерелеп Татарстан газеталарында да мкаллр чыкты. 1924 елда Франицияне Виши лксеннн бик кп кисклрдн торган язулы балчык тактачыклар табыла. Галимнр аларны 4500 ел элек язылганын исбатлыйлар. Бу язулар бгенге кнд Францияне Глозель музеенда сакланганга кр, аларны Глозель язулары дип йртлр.

Согы елларда бу язуларны кчермлре трек галиме Кязым Миршан кулына килеп элг. Галим аларны, бер яктан, борынгы трки руннарына, икенче яктан, этруск язуларына охшатып та кала. Трек галиме фикеренч, трки язуы булган Глозель лифбасы нигезенд этруск, финикия, хтта грек язулары да барлыкка килгн. Бу хакта Сорбонна университетында махсус ыелган конференцияд д тылыйлар. Анда бик борынгы заманнарда Урта Азиядн Атлантик океанга кадр югары скн трки цивилизация булган дигн фикер йтел.

Элекке трки дньясы турындагы аксиома хлен иткерелгн карашларны шикк алынуы двам ит. Алда китерелгн ачышлар, фикерлр чыннан да фаразлар гына булып калырмы, лл аларны ныгытырлык башка ачышлар да булырмы — моны вакыт крстер.

(Гамиран ђлтђин)

* * *

Хикмт т шунда шул. иргн гадти ген тгел, гап кызыклы авыл булган икн ул. Вакытында мин шундый авылда яшне кадерен белмгнмен, аны кызыклы кешелрен, катлаулы тарихын йрнг мият бирмгнмен. Шулай да аны зенчлеклре турында миа бу китабымда кайта-кайта сйлрг туры килер ле. Хзерг артык елмич, шуларын гына йтим: ул бик зур авыл. Анда дрт трле халык яши: руслар, татарлар, чувашлар, мордвалар (без аларны мукшылар дип йртбез). Татарлар злрен, чувашлар злрен аерым урамурам булып яшилр. руслар белн мукшылар — аралаш.

Якынрак белеш, яки иргнч йтск, знакум булмаса, без аларны кайсы мукшы, кайсы рус икнен аермыйбыз да. Чнки мукшылар кбесенч зара да русча сйлшлр. Бары да диярлек татарчаны да бел. Тик аны бик злренч итеп, згртеп сйлилр:

«Кая китте?» дип сорыйсы урында «Кая киткн?» дилр, «Кая барды?» урынына «Кая барган?» Татарлар да тзтеп тормый, аларга яраклашып, «Урманга киткн», «Базарга барган» дип авап кайтаралар. Сорау бирерг туры килс д, аарга иелрк алашылсын чен, злренчлштереп сорыйлар: «Нихл, Кума ддй, синеке картаймаган? Авырмаган?» (Янсе: нихл, Кума агай, бик картаймыйсымы ле, чирлмисеме?) м зара бик яхшы алашалар.

Чувашлар турында йтсе д тгел: р чуваш з теле стен чатылдатып русча да сйли, татарчаны да з ана теле дрсенд диярлек бел. Хтта зара сйлшкнд д, татарча гына сйлшеп йрчелре бар…

(Мирсй мир)

* * *

«Дньяда… бер ген хезмтне д, ихтимал, шундый хр, тарихны зе кебек чал, милли д, интернациональ да з бйрме юктыр. игенчелекне шундый бйрме бар. Ул бйрмне туган ире — Идел буе болгарлары яшгн тбк. Ул бйрмне исеме — Сабантуй. Элек ул язгы кыр эшлрен башлау бйрме булган. Хзер ис Сабантуй — язгы эшлрне тглл бйрме…

Кайчандыр, борынгы заманнарда, Сабантуй бйрмен игенчелр ген уздырган. Хзер ис Татарстан индустриаль республикага, борынгы м яа шрлр, иген м нефть, машина тзелеше м фн йортлары, зур культура м снгать республикасына йлнде. н шуа кр д аны Сабантуе да, игенченеке ген булудан узып, нефтьче, машина тзче, фнснгать кешесе, очучы, тимер юлчы, химикны уртак бйрмен верелде…

Арыш баш кысып, серк очырырга ыенган кннрд була ул Сабантуй… Сабантуй атнасы келлрне илкендер. Ул атнада тагын да тырышыбрак эшлисе, ул атнада искиткеч кел ктренкелеге, хезмт омтылышы… Чнки ул — хезмт алдынгылары, булганнар, уганнар бйрме (…)

…Ул бйрмд борынгыдан килгн бик кп кркм гадтлрне ле д саклыйлар. Арадан берсе — бу бйрмне Идел буенда яшгн барлык миллтлрне д уртак, интернациональ бйрме булуы. Моны тамыры тирнг, тарихка барып тоташа. Татарларны дини бйрмнрен рус агай белмгн.

Белс д, ул аны м»нсен аламаган. Лкин татарны бер бйрмен рус яхшы белгн. Ул — Сабантуй.

Сабантуй — дплелр бйрме. Борынгы заманнардан килгн традиция буенча, мйдан уртасына исерек кешене бтенлй кертмилр. Кршк кер турында уйлыйсы да юк. Мйдан уртасына кызмача баштан килеп кер ул — халыкны, тртип саклаучы аксакалларны ихтирам итм дигн сз. Халык мондый кешене гафу итми, исерек кренс, таза егетлр аны тиз ген мйдан уртасыннан алып чыгып китлр. Элекэлектн шулай килгн…

Татар авылларында хезмт сймгн, эш эшлмгн кешег, борынгы заманнардан килгн гадт буенча, урын булмаган…

Лкин авылда бер-ике кеше Сабантуй алдыннан 10–15 кн кыр эшлрен йрмгн. Моа халык зе юл куйган, зе шулай кушкан. Ул кешег мондый вакытта зур бер сарык суеп ашатканнар, алдында телгнч йомырка, бал-май торган. Теге кеше ял иткн, ашаган, кч ыйган. Ул — кршче. Сабантуйда аа шушы авылны данын яклап кршерг кирк булачак. Карт-Картларны бтен мете шунда… Кршчене татар халкы арасында абруе искиткеч. Хзер д шулай: Сабантуйда, гадтт, колхозны и тырыш механизаторлары, терлекчесе, шоферы крш, арадан берсе батыр кала. Эшлексезлрне, колхоздан колхозга кчеп, «озын акча» эзлп читт йргннрне колхоз Сабантуенда яратмыйлар…

Кршне кзтеп торучылар — авылны и могтбр картлары…

Тгрк эченд, озын таяклар тотып, тртип саклап йрче картларны Сабантуйда ле д крерг ммкин…

Моннан биш йз ел элек, иде йз ел элек ничек капчык сугышсалар, ле д шулай. Борынгы заманнарда ук ничек кашыкка тавык йомыркасы куеп, кашык кабып йгерешслр — ле д шулай. Матур гадтлр шулай сакланалар. Сабантуй йоласы, аны ырлары гасырлар буе халык келенд, теленд яшгн, шомарган. Ул йолалар халыкны зе кебек к кчле, яшчн булган. н шуа кр д алар безне кннрг кадр килеп иткннр.