Шрифт:
Аан тыл
Василий Гоголев-Уйул?ан – били??и саха литературатын биир талааннаах эдэр суруйааччыта. Кини «Хо?уун таас», «К???р?лл??» сэ?эннэрин аа?ааччы сэргээбитэ.
Уйул?ан бу са?а «Туо?ахта уонна Лэкиэс» сэ?энигэр сэрии тиэмэтин ойуулуур. Манна норуот сэрии иннинээ?и оло?о уонна сэрии дьалхааннаах сыллара к?ст?лл?р. Сэ?эн с?р?н геройа Лэкиэс уол сылгы?ыт а?атын кытта о?о эрдэ?иттэн к?р?н-билэн, сыстан, кини ?лэтин салгыыр санаалаах. Уол кулунчук са?аттан к?рб?т-харайбыт Туо?ахтатын у?улуччу таптыыр, ки?и уонна ат бэйэ-бэйэлэрин уратытык ?йд???р турукка тиийэллэр.
18
Уйул?ан оччотоо?у бы?ыыны-майгыны дири?ник чинчийэн ??рэппитэ, си?илии билэрэ с?хт?р?р, ону барытын аа?ааччы хара?ар илэ-бааччы к?ст?н кэлэрдии ойуулаан та?аарар, ааспыт олох уонна дьоно би?иги харахпытыгар тиллэн кэлэллэр.
Ааптар саха уолаттара сэриигэ айанныыр суолларын дойдуларыттан са?алаан си?илии ымпыктаан-чымпыктаан ойуулуур. Борохуокка олорсон, ?р??? ?кс?й?н, т?р??б?т дойдуларыттан арахсан, араас ??йбэтэх сирдэринэн сылдьаллар. Москва, дойду ту?угар охсу?уу ыарахан хартыыналарын, уоттаах кыргы?ыыны ааптар бэрт кыра?ытык ойуулуур.
Маны барытын кытта сэ?э??э ураты дьикти уйа?ас сюжет арыллар. Саха сириттэн сэриигэ 45 ты?ыынчаттан тахса саамай басты? аттары хомуйан илдьибиттэр эбит. Бастаан омуктар кылгас атахтаах, у?ун т??лээх, улахан т?б?л??х аттары аты?ырыы, сэнии да к?р?лл?р. Ол гынан баран саха аттара тымныыттан куттамматтарын, бэйэлэрэ ха?ан а?ыылларын, ууну булалларын, тулуурдарын с???лл?р. Манна ?т?? бы?ыылаах-та?аалаах, к??стээх-кыахтаах Туо?ахта эмиэ тутуллан барар. Туо?ахта уонна Лэкиэс ахты?аллар-суохта?аллар уонна бэйэ-бэйэлэрин куруук к?рд?? сылдьаллар. Туо?ахта баа?ырбыт Лэкиэ?ин быы?ыыр.
Ураты ?йд??х ат Туо?ахта м?чч? туттаран, ыраах дойдутун ту?аайыытынан т???нэн кэби?эр. Онно араас бы?ыыга-майгыга т?бэ?эр. 1943 сылтан айаннаан ахтыл?аннаах алаа?ыгар Кыайыы кэннэ кыл тыынын а?алар, тапталлаах иччитин к?рс?р…
Уйул?ан общество оло?ун, дьон сы?ыанна?ыыларын бэркэ ойуулуурун та?ынан, айыл?а к?ст??лэрин, дьиктилэрин, кистэлэ?ин арыйан к?рд?р?р ураты дьо?урдаах.
Ки?и уонна ат таас ?йэттэн ыла до?ордоспуттар, биир тыыннаах, ?йд??х-санаалаах буолбуттар эбит. Суруйааччы сылгылар тугу ?йд??ллэрин-саныылларын, ба?аралларын-дьулу?алларын арыйыыта кэрэхсэбиллээх. Онуоха барыта кини, саха ки?итин бы?ыытынан, сылгыны ис с?рэ?иттэн таптыыра, с???р?-махтайара, с?г?р?йэрэ к?ст?р. Кини, Джек Лондон «Белый клык» айымньытыгар бэриниилээх ыты ойуулуурун курдук, сылгыга гиимин ыллыыр, ?р? тутар. Ол гынан баран ?сс? а?ары баран суруйааччы саха атын уратытын, дьиктитин арыйан к?рд?р?р, саха ки?итин дуорааннаах оло?хоттон ыла до?оругар с?г?р?й??т?н, тапталын биллэрэр.
Уйул?ан, бэйэтин
Онон Уйул?ан били??и саха литературата сайдарыгар уонна ?рд?к та?ым?а тахсарыгар бэйэтин улахан кылаатын киллэрэр.
Варвара Окорокова,
филологическай наука доктора,
профессор, литературовед
Бастакы т???мэх
Былыргы дьыллар былдьа?ыктаах быралыйар быраман мындааларыгар, урукку дьыллар уоттуйар уора?астаах, о?оллоох-охсу?уулаах уор?аларыгар иннинэн сирэйдээх, иэгэйэр икки атахтаах ки?илии кэбин кэтэр кэрдиис кэмнэрин кэриилэрин кэтэ?ин сэгэтэн к?рб?ттээ?им…
Икки атах тобугун аа?ар томороон илиилэрин бакыр тарбахтарыгар таас ?лт?ркэйин бобо тутар Таас ?йэтэ. Ол ы?ыранан, ырдьыгынаан кэпсэтэр ынырык кэм, у?уутаан онолуйа одуула?ар одуруун олох т?? ула?атын арыйан к?р????, к?нд? аа?ааччым, сэргиэ? буолаарай?
Чэй эрэ, оччо?уна буолла?ына…
Икки атах уутуйан ??ск??н иннинэ, босхо бастаах бодотуйуор диэри м?л?й??н сыллар ула?аларыгар суорба таас очуостардаах ыраах Саха сирин Дири? ?рэ?ин дьикти сэ?энин тимэ?э ???л?ннэ?э буолуохтун.
Т??рт лабаалаа?ыттан иккитэ илии дэнэн тутар-хабар, иккитэ атах дэнэн с????х ?рд?гэр к?нт?р?кт?к дугунар, санныларын байаатын ?рд?нэн н?кс?йб?т к?хс?н салгыыта арба?ар батта?ынан ?рэллэ?нээбит бас дэнэрдээх бэрт дьикти харамай, икки атах, би?иги т?рд?б?т кии дуу, ки?и дуу буолар чымаан ыйаа?а тирээн кэлбитэ.
?р?? к??х улахан сараадыспыт сэбирдэхтэрдээх, э?инэ-дьикти бэйэлээх астардаах, отоннордоох ??нээйи араа?а, тымныылар т???тэлиир буоланнар, кэхтиигэ барбыттара. Улуу муу?уруу ?йэлэрэ хоту диэкиттэн ?рг?йэн, сыыйа кимэн, сир-дойду тымныынан а?ылыйбыта. Кыыл-с??л тымныыттан харыстанан, у?ун к?п т??н? ??ннэриммитэ, сорох харамай сылаас сири баты?а, со?уруу диэки сы?арыйан биэрбитэ. Оттон икки атах барахсан ч?мч?к?т?н и?игэр баар оччугуйкаан мэйиитин дуома, хайдах гынан кы?ар?аннаах тымныылаах дьылларга то?он ?лб?кк?, тыыннаах хаалар суолу тобуларга к??эллибитэ. Ол курдук кинилэр бастаан кы?ыл тылынан, итиинэн салаамахтыыр, а?ыы буруолаах харамайтан куттанар эбит буоллахтарына, аны кинини до?ор, к?м?скэл о?остубуттара. Ол кыыл и?сэтэ-обото диэн с?рдээ?э. Куруук а?ылыкка наадыйара, инньэ гынан, мас, абыр?ал хомуйуутугар кы?ы??ы кэмнэргэ бары туруналлара. Ол да буоллар, сылаа?ынан, сырал?анынан ?р?? тыыннарын ?лл?й?, хара тыыннарын харысхала буолан, Аал уот аатыран икки ата?ы абыраабыта.
Эти? хайа охсон умайан охтубут аарыма тиит суо?угар бигэнэн, оллорутта?ас, кииллийбит мас с?лл?гэ?игэр ?й?н?н, биир дьикти, саас баттаабыт к?р??нээх харамайа нуктуу олороро. Т??л?гэр а?а уу?ун урукку кы?ал?ата суох оло?о э?ил ба?ын и?игэр кистэммит оччугуйкаан мэйиитигэр сыыйа, бииртэн биир арыллан, дьэ?кэрэн, к?ст?н барбыта…
Кини ?б?гэлэрэ бэрт сылаас, сымна?ыар кэмнэргэ олорбуттара. ?кс?н араас силистэри сиртэн хостоон, ол-бу маска, сэппэрээктэргэ ??мм?т араас ??н??х, мо?уоннаах, ким булбут а?аатын-сиэтин диэбит курдук, айыл?а анаан ??ннэрбит астарын хомуйан, истэрин иччилээн, к?ннээ?и т?б?к онон му?урданара. Дэ??э биирдэ эмэ таа?ынан тобулута быра?ан, араас кыра туйахтаах кыыллары бултаан, тириитин тырыта-хайыта тыытан, этин кулу?ун уотугар саллан сииллэрэ.