Туо?ахта уонна Лэкиэс
Шрифт:
Лэгиэн быа т?б?т?н тутан туран анараа биир уолга:
– Хааччах аанын а?а о?ус, – диэн соруйбута. Т??рт б??? сиэрдийэлэринэн сабыллан турар хааччах аанын хачаайы ба?айы уол ыксаан тардыала?ан, аллараа икки сиэрдийэни бэрт эрэйинэн субуйан а?аат, ???ээ??илэри ыксаан хаалан сатаан аспакка булумахтана турда?ына, Лэкиэс к?р???э сыстан хапса?ай ?л?гэрдик Туо?ахта к?хс?гэр хатана т??ээтин кытары, а?ата туомтуу бааллыбыт кэлгиир быаны т?л? тардан кэбиспитэ.
Туо?ахта к?хс?гэр с?гэ?эр буолбут, агдатын кытаанахтык кыпчыйбыт харамай, ??н тимир уостуганынан икки дьабадьытыттан ыарыылаахтык э?ил ба?ын хантаччы тардыбыта. ?р? холоруктуу сылдьар Туо?ахтаттан куттанан аан а?ааччы ???ээ сиэрдийэтин ситэ субуйбакка туора ыстаммыта. Лэкиэс тула холоруктата сылдьан хааччах аанын диэки салайа тардаат, Туо?ахтаны ыарыылаахтык тимир и?э?этинэн быттыкка тэбэн кибилиннэрбитэ. Ону сэргэ ??н?н ыытан кэбиспитэ. Туо?ахта барахсан ?с ??т сиэрдийэ ?рд?нэн к?т?н к?дээриппитэ. Уор?атыгар кытаанахтык хатаммыт харамайы быра?аары араастаан иннинэн-кэннинэн м???н к?рб?тэ да, били ба?айыта агдакатын ?сс? к??скэ кыпчыйбыта.
Оо, Лэкиэс барахсан, Туо?ахта ?т?р?нэн сэллэммэтэх сиэр сиэлэ сирэйин бы?ыта сынньарын аахсыбакка, Манчаары мохсо?ол, к?нд?л айаас к??х к???чч?р соно?о?унан, Улуу добдур?аны силлиэлээхтик силэйэн, К??х Кэтириинэтигэр к?т?тэн эрэрин санатан, хаар и?эхтэринэн тамнааттанан, ?р?? к?н диэки ойута турбута. Оо, икки атах барахсан уонна с????гэр к?н су?ума к?л?м?рд?? ча?ыллар Дь???г?й о?ото Туо?ахта бу добдур?а дьыбардаах киэ?э олохторун ма?найгы кэрдиис кэмнэрин харал?аннаах с??рээнэ эдэркээн с?рэхтэрин уйу?ута ти?иргэппитэ…
Дьэ ити курдук Туо?ахта ?т?р?нэн у?уллубат бас быатын сулары кэтэн, к???лэ к??мч?лэнэн, айаа?анан Лэкиэс илиитигэр киирбитэ.
Лэкиэс саа?а ситэн, Сэгэйик диэн таптал ааттаах бииргэ ??рэнэр кыы?ын кытары бодору?ан, хам-т?м атын о?олор к?рб?тт?р?нэ, исти?ник мичээрдэ?эн аасы?ар буолбуттара. Сэгэйик ааттаах уус о?орбут дьикти кэрэтик э?силлэ дь?р???йэр хомустаа?а. Лэкиэс бастаан ол хомус тыа?ын истээт, олус со?уйбута. О?о эрдэ?инэ, эбэтэ тардарын истэрэ. Биирдэ оскуола?а ?кт??п ?р?б?л??сс?йэтин с??рбэ ?с сылын к?рс? кэнсиэр к?рд?р??р? бэлэмнэнии буолбута. Лэкиэскэ: «?с ыстыык ????гэр» диэн хо?оону ??рэт», – диэн учуутала сорудахтаабыта. ?с ыстыык хара?аттан ??мэр тымныы дьэбир у?уктарын санаан, о?ону а?ыммыта. К?р?д??ргэ хо?оонун ??рэтэн, добдугураччы аа?а-аа?а, т?тт?р?-таары, ?л?г?нэйэ-?л?г?нэйэ хаамыталыы сылдьыбыта. Арай кылаас а?а?ас аанынан бэрт дьикти, кэрэ дь?р?скэн бастаан симиктик, онтон сыыйа улаатан, кэрэттэн кэрэ дор?ооннор дь?р???йэн, к??рэгэй ырыатын санаппыттара. Лэкиэс этин саа?а дьырылаан а?ылларга дылы гынан, с?рэ?э битийэн ылбыта. Ким ити дор?ооннору олус кэрэтик тыа?атарын билээри, кылаас сэгэйэн турар ааныгар оргууй хааман тиийэн, быы?ынан к?рб?тэ, Сэгэйик оонньуу турара. Ол хомус тыа?ын истэн, Лэкиэс олус с?хп?тэ. ?сс? дьиктитэ, кыысчаан икки а?ыы кичэйэн ?р?мм?т батта?а, кылдьыылаах киэ? харахтара, толлойбут уо?а олус кэрэтийэн к?ст?б?ттэрэ. К?н аайы Сэгэйик аттыгар сылдьан, хайдах маннык тупса улааппытын ?йд??н к?рб?кк? сылдьарыттан бэйэтиттэн бэйэтэ с?хп?тэ. ?сс? т???э томтойон тахсыбытын со?уйа к?рб?тэ. Оо, кэбис, аны ити санаабын ким эрэ сэрэйиэ диэбиттии, тула ?тт?н к?р?мм?тэ, итийэн кытарбыт иэдэ?ин кистиирдии, тэйэ хаампыта. Хо?оон эрэ, туох эрэ, кулгаа?ар – дьикти дь?р?скэн, хара?ар – хомустуу турар кэрэ куо. Лэкиэс т?б?т?гэр урут Туо?ахта эрэ баар буолла?ына, билигин аны Сэгэйик мичээринэн сэгэйэн, ыйытыга суох уйаламмыта. Дьэ, ити к?н? олох умнубат.
Сэгэйик кыыс к?ст?р дь???н?нэн, кырдьык да, ис киирбэх м?сс??нэ, арылыччы к?рб?т хара?а, исти? мичээр саспыт обуйук уо?а хайа да уолан с?рэ?ин долгутар буола, ситэн-хотон испитэ. Саха кыы?а симик эбит буолла?ына, Сэгэйик оннук буолбатах этэ. Комсомуолга киирэн, аныгы ыччат бэрэстэбиитэлэ буолан, сытыы-хотуу этэ. Соро?ор хо?оон суруйарга холоноро. Лэкиэс Туо?ахтанан с??рдэрин астына к?р?р?. Ол и?ин а?атын сымна?ас атыгар мииннэрэргэ ??рэттэрбитэ. Ийэтэ барахсан намыын куола?ынан:
– Бу кыыс да?аны, акка дэ?нэнээри, тугун эмиэ акаары бы?ыытай, – диэтэ?инэ: – Ийээ, аныгы ки?и барыны-бары сатыыр, кыайар буолуохтаах, – диэн ча?аарара. Инньэ гынан, убайын ыстаанын уларсан, уоллуу та?нара. Аттара сымна?ас буолан, сатаан ы?ыырдыырга ??рэттэрбитэ. Бастаан чугастаа?ы ч???ч?кк? атын сиэтэн илдьэн миинэр идэлэммитэ. Оннук кыра-кыралаан миинэн хаамтара ??рэммитэ.
Туо?ахта хааччахха хаайыллан, к???л с??рб?т?н-к?пп?т?н суохтаан, бастаан туохха?ыйар этэ. Кэлин сыыйа Лэкиэскэ ??рэнэн, иччи о?остон к??тэр буолла. Лэкиэс кэлэн моонньуттан таптайа-таптайа тугу эрэ са?арара да, ону Туо?ахта ?йд??б?т этэ. Аччыктата-аччыктата, кыра-кыралаан а?атан, дэлби хатарбыттара. К???э хаста да хаамтараллара. Онтон эмиэ да сиэллэрэллэрэ. Соро?ор с?????э дэлби кычыгыланан, к??скэ т???н??н ба?арара да, Лэкиэ?э тэ?иинин кытаанахтык тутан бохсоро. Ол быы?ыгар дьэ ба?ата ханыар диэри тыынын-уо?ун, харал?анын та?ааран с??рдэллэрэ. Оччо?о Туо?ахта Лэкиэс киксэрэн биэрэрин истэ-истэ, ?сс? эрчимирэн биэрэрэ. Бастаан били туталларыгар быатын бы?а т??эн к?р??н? ?рд?нэн к?т?н к?дээритэн, быыппаста да ойуолаабыта ээ. Сотору а?ылаан к?л???нэ сарт т??эн, эстэн хаалаахтаабыта. Онно холоотоххо, билигин олох атын туруктаммытыттан Туо?ахта хайдах эрэ астынар буолбута. Т?б?т?н к??рэччи ?р? к?т???н, к??кэгэр моойун токурутан, уу дьоруонан сиэлэн и?эрэ оло?хо бухатыырын атын санатара.
Биирдэ атын ??рдэртэн икки соно?о?у эбии а?алан, эмиэ баайан барбыттара. Анараа соно?остор чырбалдьы?ан т??эн с?рдээхтэрэ. Саастарынан киниттэн а?алар этэ, ол и?ин хайдах эрэ кинини сэнээбиттии
Биирдэ ????ннэрин биир киэ? со?ус хааччахха киллэрэн баран, Лэкиэс, тус-туспа солуур а?аардыытынан ?л??-?л?? эбиэс кутуталаан биэрбитэ. Анараалара ?л?мнэ?эн урут тиийэн ?л??лэрин кимигирэтэн барбыттара. Туо?ахта?а Лэкиэ?э лэппиэскэ тооромо?о кэ?иилээх кэлбит этэ. Туо?ахта бу минньигэс сыттаах кыра лэппиэскэни, имигэс сылаас уостарынан бигээн ылан, сиэн кэбиспитэ. Лэкиэс, Туо?ахта хара?ар атын бэйэлээхтик мичээрдээн ньолбойбут сэбэрэтин к?р?нэн, к?лэн ылбыта уонна Туо?ахтатын хо?оруутун имэрийэн, моонньутун таптайбахтаабыта. Кинилэр эдэр эт саастыы до?ордуулар курдук сы?ыаннара дири?ээн испитэ. Лэкиэс Туо?ахтатын иннигэр эбиэ?ин кутан баран хааччахтан тахсан, кыбыыга от тарда барбыта. Туо?ахта эбиэ?ин астына-астына са?а кимигирэтэн эрдэ?инэ, арай биир соно?ос кулгаа?ын ньылатан кини диэки хааман эрэрэ баара да, кулгаа?ын сиирэ-халты хабан, сытыы тиистэрдээх, дьаардаах айах тыа?а «лас» гыммыта. Туо?ахта со?уйан туора ыстаммыта. Били соно?остортон улахана кини бурдугун сиэн кимигирэтэн киирэн барбыта. Туо?ахта бу сиэргэ баппат бы?ыыттан к?хс?н хаана хойдо т?сп?тэ да, эргиллэ биэрээт, икки кэли??и ата?ынан к??с ?тт?нэн к??мч?л??ргэ санаммыт соно?о?у ойо?оско тэбэн кибилиннэрбитэ. Анараа ба?айы халбарыс гынаат, икки ата?ар туран, сиэлэ бурал гыммыта. Туо?ахта а?ата Харачаас атын атыырдары кытары охсу?арын хаста да к?рб?т буолан, ха?ы?ырыы т??ээт, ата?ар ?р? тураат, икки инники туйахтарынан табыйсан, сытыы дьыраал а?ыытынан хадьырыйсан барбыта. Анараа соно?ос маннык к?л?мэх к??н к?рс??н? к??ппэтэх буолан, дубук туттан биэрбитэ. Икки бэртэр хабар?аларын му?унан кистээн ыла-ыла, к??н-к??ннэринэн т?с??эн, тиис-тиистэринэн тиниктэ?эн, ?й-мэйдээх тулуйбат ?л?гэрин т??эрбиттэрэ. Лэкиэс отун тарда сылдьан ону олус со?уйа истибитэ. Онтон ?й ылан с??рэн кэлиэр диэри, туйахтар табыйсан битигирэспиттэрэ, тиистэр сиирэ-халты хадьырыйсан ла?ыр?аспыттара. Лэкиэс хааччахха, ха?ыырбытынан, ойон киирээт, ура?а?ынан анараа соно?о?у сискэ мииннэрбитигэр со?уйан, ?р??-тараа ыстаммыттара. Дьэ ити к?нтэн ыла анараа соно?остор Туо?ахтаттан саллан чуга?аабат буолбуттара. «Сэнээбититтэн сэттэтин ылла?а» диэн итинниги этэн эрдэхтэрэ.
Ол киэ?э холкуос сылгыларын дэ?нэ?иигэ тиэрдэ сыспытын и?ин Лэкиэс а?атыттан улаханнык м???лл?б?тэ. Ол да буоллар кини Туо?ахтата харса-хабыра суо?ун к?р?н астыммыта. Харачаас туйа?ын хатарыа диэн билгэлээбитэ оруннаах буолбутуттан Лэгиэн да Туо?ахтаны и?игэр хай?ыы санаабыта. Кэлин ситтэ?инэ-хотто?уна ??р?н к?м?скээн, кыылы да кытары охсу?ар туруктаа?ыттан дуо?уйбута. Оттон Лэкиэс Туо?ахтатын бэйэтигэр ханыылыы к?рб?тэ.
Лэкиэс а?ылык кэнниттэн сиэбигэр лэппиэскэ тооромосторун уктан, Туо?ахтатын муннугар ???л?тэн к?нд?л??р буолбута. Хааччахха чуга?аан и?эн кыратык и?иирэн Туо?ахтатын ы?ырда?ына, и?эрсийэ-и?эрсийэ сиэлэн кэлэрэ. Ити курдук Туо?ахта Лэкиэ?и иччи о?остон, бэл, сорох соно?остору кытары бодьуустаста?ына, с?б?лээбэккэ сири табыйбахтаан ылара. Кинилэр икки ардыларыгар к?ст?бэт туох эрэ дьикти, сырдык ситим ??скээбитэ.
Лэкиэс оскуолатыгар ??рэнэрин быы?ыгар а?атыгар к?м?л???р?. К?н-дьыл, элэмэс биэ кулунун баты?ыннаран элэс гынан аа?арыныы, баран испитэ. О?о аймах то?уоруйбут, эдэр саас эргийэр киинэ – оскуола оло?о к??ст?? оргуйара. Кэли??и кэм?э Сэгэйиги биир ?рд?к? кылаас уола с?г?н хаамтарбакка хаадьылаан тахсар идэлэммитэ. Оччолорго сорох о?олор оскуола?а хойутаан киирэн эбэтэр кылаастарыгар дэлби хаалан, саастарын ситэн, сорохторо, бэл, эдэр учуутал кыргыттары одуула?ар буолаллара. Биирдэ Сэгэйик дь??гэлэриниин сынньала? кэмигэр хомустарын та?ааран оонньуу олордохторуна, ол уол киирэн кэлээт, Сэгэйик хому?ун былдьаан ылбыта уонна биэрбэккэ эрэйдээбитэ. Сэгэйик да харса суох буолан, хому?ун былдьа?ан турбута. Онуоха ол уол Сэгэйиги т??нэри садьыйан кэбиспитэ. Лэкиэс ол т?гэ??э т?бэ?э киирэн кэлбитэ. Кини Сэгэйик хомойон ууламмыт хара?ын к?р??т, хаана оргуйа т?сп?тэ. Били ки?ийдэх киниттэн лаппа а?а, модьу-та?а да буоллар, ону аахсыбакка, ыстанан тиийээт, сы?аахха хабылыннарбыта. Онто хара?ын ???ргэ?инэн к?р?н тиэрэ та?ылла т?сп?тэ. Лэкиэс сиргэ т?л? т??эн эрэр хому?у с?р хапса?айдык «лып» гыннаран хабан ылбыта уонна оргууй хааман тиийэн хому?у кыыска ууммута. Сэгэйик барахсан ууламмыт харахтарыгар махтал сыдьаайа к?ст?н ааспыта. Ол кэмтэн ыла били уол Сэгэйиккэ сыста?наабат буолбута, оттон Лэкиэс Сэгэйигиниин, бэл, ардыгар аргыста?ар буолбуттара. Сы?ыаннара ?сс? и?ирэхсийэн, с?рэхтиин-быардыын бэйэ-бэйэлэригэр курдары тарды?ан, о?о ту?уй саастара харалдьыкка ??мм?т кэрэ ньургу?уннары санаталлара.
Ити хааччахха буолбут хабырыйсыы кэнниттэн ойо?о?ун тэптэрбит соно?ос, икки-хас хонук ыарыыланан баран, хата, ч?л?гэр т?сп?тэ. Дьэ хатарыллан-баайыллан, чырбалдьы?ан, соно?остор с??рэр кэмнэрэ тиийэн кэлбитэ.
Лэгиэннээх У?ун Эбэлэриттэн ?с соно?о?у сэтиилэнэн, к?????? добдур?а са?ана улуустарын киинигэр, Майа?а, аттаммыттара. К?????? к?н тиит т?рг?? мутугар ыйаныыта, аллаах аттар туйахтарын тыа?а чигдигэ сытыытык чыбыр?а?ан кэлэн, Майа ?рд?гэр тохтообуттара. Лэгиэн сыыр ?рд?ттэн Майа алаа?ын та?нары ???й?н, атыгар с???н олоро т?сп?тэ. Ким билиэй кини бу т?гэ??э тугу саныырын? Ба?ар, Манчаары хам аччык о?о сылдьан салааскатын со?он, аба?атыгар Чоочо?о от к?рд??? баран и?эн тохтоон ааспытын дуу эбэтэр т??ээн т??к?л?йб?т иччилээх т??л?гэр аан ийэ дойду уот кутаанан умайан эрэрин, Лэкиэ?ин хаан буолбут сымы?а?ын, «а?аа» диэн ы?ырарын? Туох билиэ баарай…