Туо?ахта уонна Лэкиэс
Шрифт:
Аттыларынан к?л?г?лдь??эр аарыма э?элэртэн, хахайдартан, дьулаан а?ыылаах улахан куоскалартан хаспахтарыгар са?ан быы?аналлара. Ардыгар ол ынырык кыыллартан уоттаах ура?а?ынан, мас с?лл?гэстэринэн эбэтэр уокка кэриэрдэн у?уктаабыт мас ????лэрин дуомунан к?м?скэнэн, тыыннарын тэскилэтэллэрэ. Сорохторун, т?б?л?р?н са?а сымара таастарынан тамнаан, киэр кыйдыыллара. Дьэ ол курдук олоруохтара эбитэ буолуо да, кэли??и кэмнэргэ халлааннара тымныйара у?уур буолан, от-мас кэхтиигэ барбыта. Астара татымсыйан, тымныы хаспах и?э уорааннанан, ?л??-с?т?? ?ксээбитэ. Ордук кыра, кыаммат, а?ам ?тт? хоттороро. Ити а?а уу?ун тутан олорор бас-к?с ?тт?лэрин дири? толкуйга т??эрбитэ. Ол курдук кинилэр улаханнык ытыгылыыр аарыма кырдьа?астара т??рт уончата чуга?аабыта. Кини харахтара уруккутун курдук уоттаа?ынан чолбоодуспат буолбуттара, т?тт?р?т?н, ???н эрэллэрэ. Н?кс?лл?б?т к?хс?, эдэр эрдэ?инээ?итинии, эрчимнээхтик с?г?ллэ?нээбэт буолбута. Эриллибит и?иирдээх илиилэрэ-атахтара сылбыр?алара, к??стэрэ-уохтара бокооро бы?ыытыйбыттара.
Оччотоо?у кэм?э икки атах к?ннээн-к??нэхтээн олорор кэмэ олус кылгас буолара. Ол да и?ин а?а ба?ылык, Таас Бас, кырдьыы, сорсуйуу сойуотугар киирдэ?э эбээт.
Таас Бас ?с уоллаа?ыттан
Кыра уол ?стээ?эр дуу, т??ртээ?эр дуу хайыр таа?ы хайыта сынньар идэлэммитэ. Араас эгэлгэ таастары булан, олору ?лт?р?тэ оонньуур ?гэстээ?э. Арай ол сылдьан, биирдэ ата?ын сытыы тааска хайа ?ктээн, хаана ата?ын тарбахтарын быы?ыттан тыгыалыы сылдьарын к?р?н, Таас Бас биэс салаалаах оту бы?а тардан ылан силлээн баран, хаан бырда?алыы сылдьар баа?ыгар саба туппута. Уола, ытыы-ытыы, илиитигэр тута сылдьар таа?ын ?лт?ркэйинэн ал?аска аны кини илиитин хайа соппута. Таас Бас харыта а?ыс гыммытыгар к?р? т?сп?тэ – дири? ба?айы хайа бы?ыллыбыт суолуттан хаарыаннаах хара хаана халыс гыммыта. Ону кытары Таас Бас, хаспах хахайыныы ????н таттаран хата?нык кыланаат, бабыгырыы т??эн баран, уолун киэр илгибитэ. Т??нэн б?р?лл?б?т халы? тириилээх харытын к?р?мм?тэ. «Бу туох ааттаахха дэ?нэнним?» – диэн дьиктиргии санаабыта. Тааска т?б?т?нэн охсуллан ытаан ыгыста сытар уолун илиитигэр бобо тута сытар таа?ын, с?г?ллэ?нээн тиийэн, сэрэнэн э?э тардан ылбыта. Эргим-ургум тутан, харытыттан таммалыыр хааныгар кы?аллыбакка, бу таа?ы сирийэн одуула?а турбута. Онтон ?й ылан, аттыгар сытар саралыы тардыллан, тырыта тыытыллан с?л?лл?б?т кыра туйахтаах харамайын тириитин бы?ыта сотуталаан к?рб?тэ. Онто, кырдьык, ?сс? да хатан кытаата илик тириини хайыта сотон тэллэ?нэппитэ. Онон Хорук аата итинник бэрт дьикти т?гэнтэн, хорук хаан тыгыахтыырыттан сэдиптээн и?эриллибитэ. Оттон ол таас, икки атах ки?и буоларыгар улахан олук буолан, Таас ?йэтин к?нт?р?к, к????н кэмин чэпчэппитэ. Хайыр таа?ы ?лт? сынньан сытыы бы?ахха, кэлин маска инчэ?эй тириини тэлэн о?остубут быаларынан эрийэн, хатаран ????гэ, с?гэ?э мо?уоннаах тэриллэри о?остор буолбуттара. Икки атах мэйиичээнигэр ити курдук бииртэн биир сураа?ын эбиллэн, Дири? ?рэх кистэлэ?нээх т??лэ буолан, м?л?й??н сыллары у?уордаан, бачча?а дылы кэллэ?э.
Дири?, Таас ?рэх, тугунан тыынан тыылла?ныы, ?г?с ууну хас ты?ыынча ?йэлэри суккуйан, бу очуостар дьилэй таас иэдэстэрин хайа с??рэн кылыгырыы сытаргыт буолла?
Тымныы хайыр таа?ы муо?ура чэрдийбит сыгынньах тилэ?инэн тиллиргэччи кэ?эн, хара к?л?к к?л?г?лдь?йэрэ. Бу сыыгыныы-сыыгыныы сыыллартан, ха?ы?ырыы-ха?ы?ырыы т??рт ата?ынан атаралыыр, к???г?р??-к???г?р?? к?хс?н кынатынан к?т?н к?пс?йэр харамайдартан атын к?т?р. Икки ата?ар туруору, охтубакка иэ?э?нээн хаамар, таа?ы хайыта сынньан сэп-сэбиргэл о?остубут, атын харамайдар эттэринэн эмсэхтэнэн, тириилэрин саралыы тардан ылан б?р?нэн иттэр идэлээх, дьулайын и?игэр толкуйдуур дуу?алаах дьикти харамай. Бу, араа?а, икки у?ун илиитин сараадыйбыт тарбахтарын ахсаана да, и?ирдьэ олорбут харахтарын ?рд?нэн лоппору?ан тахсыбыт хаастарын у?уохтара да, т????н икки ?тт?гэр б?лт?р?сп?т былчы?нарын, сама?ын туорайыгар б?кп?т тиирэ тэбэр тэрилэ да, икки атах «Ки?и» диэн би?иги т?р?пп?т хара бэкир, т?? сирэй ки?илии кэби кэтэр ма?найгы к?нт?р?к хардыыларынан айанын са?аланыыта буолла?а. Ок-сиэ, т?? да кэм… Т?? да кэм, Таас ?йэтэ…
Сахам сирэ барахсан, уйаара-кэйээрэ биллибэт быраман мындаа?ар хо?орууларын ?рд?нэн ??лэр ?рг?с, с??нэ муостардаах нь?дь?-балай, т??лээх харамайдар, уорааннаах ха?ыылаах, ыыс-ара?ас сараадыйбыт а?ыылаах к?т?р улахан кугас сэлиилэр са?аттан муус кудулу хаар буур?аны кытары к?рсэр. Дь???г?й о?олоро нуктуу тураллара. Бу айыл?а амырыын тыына, тыгар тымырдаах ты?атын муус кыырпахтарынан кырылата хаарыйан, аан туманынан бур?айа б?р?ллэн турара. Арай ол бу?урук быы?ынан к??рт дь???ннээх, бору?уйга килбэс гынан ылар а?ы?астаах а?ыылардаах адьыр?алар ??мэн сундулу?на?ан и?эллэрэ. Харахтарын уота дэ?-дэ?, хара?а халлаа??а ча?ылы?на?ан ылар сулустар курдук, ча?ылы?а к?ст?н аа?аллара. Оттон биир ?тт?ттэн хаардаах хайа сымара, тымныы очуостарын к?л?ктэригэр с?р?н?н, т??лээх сирэйдээх икки атахтаах харамайдар, таас т?б?л??х ????лэрин аллара умса, кистии тутан, ??мэн с?г?ллэ?нэ?эллэрэ. Дь???г?й о?олорун ?р?? тыыннарын элбэхтэ ?лл?йд??б?т тыал до?ордоро, бу сырыыга сыт ылларар кыа?ы биэрбэккэ, кэннилэриттэн эрэ ?рэрэ. Оччотоо?у одуруун олох о?о?уута, ким кими кэнтиккэ кэтээн, ким тугу-тугу то?ойго то?уйан, дьыл?аларыгар тускуну ту?аайан дуу, собул?а суоллаан дуу эрээхтээтэ?и? буолла?
С????н ортотугар туо?ахталаах ??р атыыра, биллэр-биллибэт сыт муннугар охсуллан ааспытыгар ч?р?сп?т кулгаахтара и?иирэр таас т?б?л??х ???? тыа?ын истибитэ да, хойутаабыт этэ. Ана?астаах а?ыылар биир ?тт?ттэн оччугуйкаан уолун хабар?атын хадьырыйан эрэллэрэ. Э?ил ба?ын хантас гыннаран сиэлэ ?р? ?рэл гына т?сп?тэ, ону сэргэ ха?ас ойо?о?угар таас т?б?л??х ????, с?рэ?ин ту?унан ойо?о?ун у?уо?ун тосту к?т?н, «ньир» гынан батары сааллан, нохтолоох тойон с?рэ?ин сойуо чупчур?ан супту т?сп?тэ. Сир-халлаан барыта т??нэри эргийбитэ. Ити чыпчыл?ан т?гэ??э т?бэспит атыыр ??рэ хатаннык кистии-кистии ?р??-тараа ыстаммыта. Атыыр уот кы?ыл хаанынан бырдааттанан ?л?р охтуутугар умса хойуостаммыта. Кини уота ???н эрэр хара?ар дьулаан хапсы?ыы к?ст?н эрэрэ… Б?р?л?р уонна икки атахтар, ырдьыгына?а т??ээт, уун-утары ыстаммыттара. Ким соргута-сойуота дуу, соро-собул?ана дуу бы?аарыллар чыпчыл?ан т?гэнэ к?л?м гыммыта. Таас Бас ????тэ суу?арыллыбыт атыыр ойо?о?угар батары сааллан, и?иирдээх у?уохха кытаанахтык кыбыллан, дэбигис т?тт?р? ньылбы тардыллыбата?а. Ону тардыала?а турар кэмигэр охто сытар атыыр ?рд?нэн с??нэ улахан сур к?л?к, кини диэки ыстанан, субурус гыммыта.
Атыыр ??рэ, туманнаах салгыны то?о силэйэн, иннин диэки т??эн испитэ. Кэннилэриттэн сундулуспут ардай а?ыылаахтар то? сытыы туйахтарга бастарын хампы тэптэрбэккэ кы?аллан, ?рэллэ?нэ?эр хойуу кутуруктарга с?р?н?н, саппай уопсан испиттэрэ. Икки ??р. Биирэ ?р?? тыынын тэскилэтэр аатыгар тор?о к?дэриги то?о ытыйан, икки?э солло?ноох сойуо а?ыыларын килбэтэн, сылгылар к?м?г?йд?р?н бы?а хадьырыйар соруктаах, аан туманы хайа силэйэн тус ар?аа т??э турбуттара. Ол мучумаа??а кырдьа?ас ты?ы б?р? ха?ас ?тт?нэн к??йэ к?т?н и?эн, биир уулаах, хоруотаабыт биэ хабар?атын бы?а хадьырыйардыы, ??лэс са?а айа?ын атыа?ынан атан, а?ыыларын ырдьатаат, сундулус гыммыта. Биэ со?уйан хойуу сиэлин ?рэл гыннаран ?р? тураат, ыстаныытыгар хабар?атын уоппут ардай а?ыылаах харамайы соспутунан, халты тэбинэн, хайа хапчааныгар хаар былаастаах таа?ы, буору б?р?нэн аллара курулаабыттара…
Оол ааспыт Таас ?йэтэ идэмэрдээх и?эрсийиини, солло?ноох орулаа?ыны, икки атах хатан ха?ыытын, таас хапчаан таайыллыбатах таабырынын мэлдьэспиттии мэ?иэстэн, т?? хара?а?а умсубута…
Ол т?? сыллар ула?аларыгар буолбут бы?ылааны биир дьикти т?бэлтэ арыйбыта. С??рбэ?ис ?йэ сэттэ уонус сылларыгар Лэкиэс уола, учуонай ?ааска, биирдэ а?атыгар улахан научнай арыйыытын били?иннэрбитэ.
Индигиргэ к?м?сч?ттэр артыалларын ?лэ?иттэрэ хайа аннынан шахта ха?а сылдьыбыттар. Ирбэт то?у аныгы к??стээх тэриллэр к?м?л?р?нэн дири?ник ха?ан, аллара киирэн испиттэр. Хаспыт хайа таастарын, то? буорун сыы?ын таска та?ааран и?эллэр эбит. Арай балай эмэ хаспыттарын кэннэ, ???э туох эрэ сууллубакка, ыйанан, и?нэн хаалбыт. Дьиктиргээн, ?ч?гэйдик сыныйан к?рб?ттэрэ, сылгы туйахтаах кэли??и ата?ар майгыннаан улаханнык со?уппут. Ону оргууй хаспыттара сылгы буолан биэрбит. Дьэ ону Дьокуускайга кинилэр институттарыгар биллэрэннэр, ?ааскалаах учуонайдары кытары биригээдэ тэринэн тиийэн, ол сылгы сэмнэ?ин а?алан ??рэппиттэр. Уола сирэйэ-хара?а туран, дьо?уннанан олорон кэпсээбитэ. ?сс? аттыгар эмиэ олох былыргы с??нэ б?р??? майгынныыр кыыл сэмнэ?ин булбуттарын и?итиннэрбитэ. Т?м?гэр ол сылгыны саха били??и сылгытыгар тэ?нээн к?р?н баран, туох да уратыта суох диэн бы?аарбыттар. Булуллубут сылгы сэмнэ?э отуттан тахса ты?ыынча сыл анараа ?тт?ттэн, т??лээх носорогтар, сэлиилэр са?аларыттан, бу Хоту дойдуга Алясканан туораан кэлэн олохсуйбутун дакаастаабыттар.
Лэкиэс с??? санаабыта. Ол ардай а?ыылаа?ы кытары хабырыйсыбыт сылгыттан сылтаан, оло?ор к?рс?н ааспыт Дь???г?й о?ото до?орун дьыл?атын санаан, хараастан ылбыта. Туо?ахта, Туо?ахта барахсан…
СААСКЫ К?Н
Бур?а?нас туманнаах к?дэрик тымныылар с???р?йэн, сааскы ылаа?ы к?ннэр к?н???н сылаа?ынан угуттаан, атыыр ??рэ ха?ан ааспыт сирдэрин ?рд?нэн туллуктар туналы?а к?т?р кэмнэрэ ??мм?ттэрэ. Саас барахсан: «Ама бу ча?ылхай к?нтэн ордук туох кэрэ баарый?» – диэбиттии, ча?ылыйа к?ндээрэр. Кэрии тыа?а то?со?ой торулуур, хара тыа ?рд?нэн атыырдаах ты?ы суордар таптал кэрэ тойугун араастаан тупсарсан, чолуп-чалып халаахта?ан, иэс баайса к?т?н к?пс?йэллэрэ. Ымыы т???э, кийиит кыыс кыбыстан имэ кэйбитинии, тэтэрэн, бэйэтэ биир дьикти кэрэ к?ст??.
У?ун Эбэ халдьаайы са?а?ын аннынан, эбэ муу?ун кыйа, буулуур харатын и?ин Харачаа?ынан с?рэхтэммит атыыр, ??р?н ??рэн а?алан, ха?ан а?ыы сылдьар. Былыр дьаам са?ана со?урууттан кэлэн хаалбыт атыыртан хаан букку?ан, т?р??б?т буолан, Харачаас ?рд?к ар?астаах, сааллаах, б???-та?а к?р??нээх, ыас хара арбаллыбыт у?ун сиэллээх, кутуруктаах, ки?и хара?а ханан да туолар, «Коммуна суола» холкуос биир басты? атыыра. Ыаллыы холкуостар ы?ыахтарыгар баайан, с??рдэн кыайыы к?т?лл?н?р?н уонна ??р?н олус ?ч?гэйдик к?р?н-истэн илдьэ сылдьар, ?т?? т?р??хтээх атыыр буолан, холкуостаахтар астыналлар. Т?бэ?э т?стэхтэринэ, хайаан да бары тохтоон Харачаастарын хайгыы, астына к?р?н аа?аллара. Харачаас ??р?гэр баар эмиэ киниэхэ ханыылаах, ?р?мэччи ма?ан басты? биэтин сиэлин, кутуругун сэллээбэккэ, Сиэллээх биэ гыммыттара. Харачаас Сиэллээх биэни атын биэлэртэн ордорон, ыксатыгар илдьэ сылдьан маанылаан, ба?арбытынан тапта?ан бастакынан хоруотаабыта [1] . Уон биир ый с?рэ?ин анныгар сылаа?ынан угуттаан, б??бэйдээн илдьэ сылдьыбыт кырачаана улаатан, хаатын и?игэр баппакка, к???лгэ тахсаары м?хс?б?тэ. Сиэллээх биэ т?р??р кэмэ чуга?аан, ыарыыланан, ??р?ттэн арахсан тэйэ хаампыта. Харачаас т?б?т?н ?нд?т?н, арбаллыбыт к???л?н быы?ынан сургуччу к?р?н турбута. Бу т?гэн эмиэ биир к??т??лээх кэм этэ. Сиэллээх биэ халы? хаары кэ?эн, алаас куулатын ту?аайан бара турбута. Кэмниэ-кэнэ?эс алаа?ы туораан, соруктаах сиригэр, ойуччу ??мм?т талахтар кэтэхтэригэр киирэн с?пп?тэ. Харачаас э?ил ба?ын дьо?уннаахтык ???э-аллара булкуйан, хойуу сиэлинэн илгистэммэхтээт, и?эрсийэн ылбыта.
1
Хоруотаабыт – биэ т?р??рэ биллибит.