Туо?ахта уонна Лэкиэс

Гоголев-Уйул?ан Василий

Майа?а тиийэннэр билэр ыалларыгар хонук сирдэрин булбуттара. Аттарын баайталаан, сыбыдахтаталаан, уоскутан сойуппуттара. Сарсыарда ааттаах эрдэ туран, аттарын с??рд??хтээх сирдэригэр, Хараттан чугас Куо? Харахха, хаамтарбыттара. Туо?ахта курбалдьыйан кырыытынан дугуйан, бэрт чэпчэкитик туйахтарын ?р?тэ тардыалаан, моонньутун ?рд?кт?к токутан, сиэлии, хаамыы былаастаан дьоруолуура. Атын икки соно?остор да, Лэгиэ??э сатабыллаахтык баайыллан, бу ыстанаары тэпсэ?элэ?эллэрэ.

Оччолорго «Живконтора» диэн тэрилтэ са?а тэриллэн ?лэтин са?алаан эрэрэ. Инньэ гынан, ат с??рд??т?н тэрээ?инин с?рг?т?? ?лэтэ барара. Ат с??рд??тэ ?б?гэ са?аттан урууларга эбэтэр ы?ыах ыстахтарына, былыргы баайдар бы?ый аттары с??рдэн, дьо??о-сэргэ?э ааттарын ааттаталлара. Ол сиэр са?а былаас олохтонуо?уттан умнулла бы?ыытыйбыта. Холкуостаа?ын к??скэ барбыта, холкуоска ынахтарын, аттарын ?ч?гэйин хомуйуу буолбута. Онтон аны кулаактаа?ын ыар тыына сэниэ ыаллар ааннарын хайыта тардан киирэн, хара к?л???ннэрин к????нэн мунньуммут баайдарын уоппустаан ууга-уокка т??эрбиттэрэ. Онон ат с??рд??тэ холкуостар атахтарыгар турууларын, ?лэ, т?б?к с?пс?лгэнигэр умнулла бы?ыытыйбытын улууска са?а тэриллибит «Живконтора» иилээн-са?алаан, дьэ бу ат с??рд??тэ Улуу ?кт??п быраа?ынньыгын к?рс? ыытыллар буолбута.

Айаннаан и?эн биир соно?ос ата?ынан

до?оло?ноон хаалбыта. Онон Туо?ахта уонна хабырыйсыбыт соно?ос с??рэр буолбуттара. А?ыйах холкуос кытта кэлбит этэ. Бука, холкуостар к?????? т?б?ктэригэр ыктардахтара буолуо. К?р??чч?, ыалдьааччы уонна кистээн уксааччылар да муста сатаабыттар этэ. Аттары Лэкиэс с??рдэргэ бэлэмнэммитэ. Ма?найгы с??р??гэ атын соно?о?у с??рд?б?тэ. Алта ат т?сп?т?ттэн биир ат туораан хаалбыта. Икки эргиири ма?найгы с??рдээччини кытары илин-кэлин тарды?ан испиттэрэ. Биэтэк чуга?аабытыгар Лэкиэс к?нт???н ыытан соно?о?ун тиэтэтэн, киксэрэн ойо?олуу ситэн эрдэ?инэ, инники к?т?тэн и?эр уол кымньыытынан Лэкиэс соно?о?ун хо?оруутун охсубута. Онуоха соно?о?о хантас гынан с??рэр тэтимин с?тэрэн, бэрт кыранан б?д?р?йэн умса хойуоста сыспыттара. Инньэ гынан, биэтэккэ ???с тахсыбыттара. Лэкиэс кы?ыйдар да, хайыыр да кыа?а суо?а. Аны Туо?ахтаны мииммитэ. Хас да с??рдээччилэр аттара бас быаларыттан ыйааста сылдьар ат тутааччыларын истимээри, ?р? холоруктуу сылдьыбыттара. Оттон Туо?ахта дуоспуруннаахтык туттара, барбах эрэ кырыытынан, сытыы туйахтарын ?рд?гэр дугуйара. «Чэй!» диэн ха?ыыны кытары аттар т???нэн кэбиспиттэрэ. Лэгиэн уолугар Лэкиэскэ уонна Туо?ахта?а ту?аайан: «Соргуо! Соргуо! Соргу дугуй!» – диэн алгыы хаалбыта. Туо?ахта хара ма?найгыттан инники у?улу ойон тахсыбыта. Лэкиэс Туо?ахтата а?ара уйу?уйан сэниэтин э?иэ диэн, ??н?н тарда со?ус олорон с??рд?б?тэ. Туо?ахта иннин хоту бэрт чэпчэкитик ойуолаан, сабыдыал кутуруга сундулу?наан, сиэлэ иччитин сирэйин сабыы испитэ. Туо?ахта урут ма?най тутулларыгар дуона да суох сири батыччахтаат, тот ханна ?р???т?н ыга анньан а?ылаан барбытын к?л?м санаан ааспыта. Оччолорго холоотоххо билигин чы?ха атын эбит. Кэннигэр битигирэйэр туйахтар тыастарын сэргэх кулгаахтара и?иллии истилэр. Чуга?аары гыннахтарына, ?сс? быыппастан эбэн биэрэр. Иччитин киксэрэр са?ата кулгаа?ар и?иллэн аа?ара. Туо?ахта ол курдук аттар атан, т??рэм т??рт туйахтара сиргэ дугунар-дугуммат элэ?нээн, иннин диэки кыырайа турбута. Кэннигэр и?эхтэр ?р?? туллук курдук кылба?на?а ыраах к?т?лл?р?. Инньэ гынан, икки а?аар эргиири ?р гыммакка, эргийэ к?т?тэн, биэтэккэ ма?найгынан тахсыбыттара. К?р??чч?лэр ха?ыы-ы?ыы б???т?н т??эрбиттэрэ. Лэкиэс ??н?н нэ?иилэ тардан, Туо?ахтатын тохтоппута. Туо?ахта ?сс? да кыахтаахпын ээ, то?о ыыппаккын диэбиттии, ??н?н уостуганын хам ытыран, уйу?уйан ?р? холоруктуу сылдьыбыта. Лэкиэс атыттан ыстанан т??эн, Туо?ахтатын уоскутан, моонньуттан таптайталаан ылбыта. Туо?ахта ??к??лээмэхтэтэлээн баран сыыйа уоскуйбута. Лэгиэн уолугар хааман кэлэн, илиитин ыга туппута. Туо?ахтаны моонньуттан таптайа-таптайа: «Дьэ, нохоо, а?а? Харачаас туйа?ын хатарды?!» – дии-дии мичээрдээбитэ. Лэкиэс эмиэ соргута тосхойон, му?ура суох ??р?? т????н толорбута. Оттон Туо?ахта ?сс? с??рэр ба?ата батарбакка, чэпчэкитик дугунан ??к??лээмэхтээн ылара. Бу салгын сиэн хараара килэйбит сирэйдээх Лэгиэн, имэ тыалтан тэтэрбит Лэкиэс уонна кырыытынан буола ??к??лээмэхтээн ылар Туо?ахта Куо? Харах т?рг?? мутугар ыйаммыт к?н уотугар ?сс? кэрэтийэн к?ст?лл?р?.

Кыайыы-хотуу к?т?лл?н?н, сарсыныгар ?т?хт?р?н быспыттара. Аллаах аттар барахсаттар сэттэ к??? ки?илиэхтэрэ дуо, т??рт??р ыам са?ана тиийэн кэлбиттэрэ. Сэгэйик Лэкиэстээ?э сити?иилээх эргиллибиттэрин истэн, долгуйан с?рэ?э битийэ тэппитэ. Кини бэйэтэ да билбэтинэн, кутун эмиэ Туо?ахта?а туттарбыта. Онно ба?ар, Лэкиэс сабыдыаллаабыта эбитэ дуу? Суох, кини ити чэбэр, с????н ортотугар туо?ахталаах соно?о?у к?р??т, с?б?лээбитэ. Ордук Лэкиэ?э Туо?ахтатын миинэн, ойутан эрэрин к?рд???нэ, с?рэ?э до?уурга и?нибит туллук курдук, тахсан барыахтыы, толугураччы м?хс?р?. Оннук кэрэ к?ст?? этэ, бу икки эдэр саас уонна уолан уох тулхадыйбат до?ордо?уулара.

* * *

Лэгиэннээх Туо?ахта?а анаан Харачаас ??р?ттэн ураты, атын ??рдэртэн биир-биир сыымайдаан хомуйан, сэттэ кытыты бы?а анньан, хааччахха а?алан хаайталаабыттара. Туо?ахта, хас биэ а?аллахтарын аайы, барыларын ?тэн-анньан к?р?р?. С?ргэтэ с?рдээ?ин к?т???лл?б?тэ. Оо, барахсаттар, сыттыын туох эрэ олус умсугутуулаах турук кини с?рэ?ин долгуппута. Бэл, с?????э м???тэлээн ылара. Сорох биэлэртэн кэлэр дьикти сыт таныытыгар минньигэстик дыргыйара. Айыл?алатан, атыыр?аан с??лэ киирэн, били тэрилэ дэлби ты?ыыра, ?р?тэ хоро?ноон ?р???т?гэр охсуоланара. Оччо?уна били дьикти сыттаах биэлэргэ чуга?аары гынна?ына, анараа??ылара кулгаахтарын ньылатан, тиистэрин килэтэн атыннык суо?ур?анан ылаллара. Инньэ гыналларыттан кыйыттан Туо?ахта бэйэлэрин ?ч?гэй а?айдык сиирэ-халты хадьырыйталаан, хабыталаан ла?ыр?атара. А?атын Харачаас хаана к?хс?гэр к?йм?ст?н, хааннаа?ынан к?р?тэлээтэ?инэ, анараалара тэйэ хаамсаллара.

Арай биир киэ?э к?????? бу?урук туманын быы?ынан ыраах олус кэрэтик, дьикти дь?р?скэн буолан, биэ кистиирэ и?иллибитэ. Бары ол диэки ч?рб?с гына т?сп?ттэрэ. Туо?ахта сэлбиллибэтэх к???л?н быы?ынан сытыытык чолбоодуспут харахтарыгар, туус ма?ан сиэлэ ?рэллэ?нээн, кытыылыыр биэ кырыытынан тыкаарыйа сиэлэн, Лэгиэннээх Лэкиэс аттарыгар к??й?ллэн и?эрэ к?ст?б?тэ. Оо, кэрэ да к?ст??. Туо?ахта хайдах эрэ с????хтэрэ м???н ылбыттара. А?атын Харачаас курдук моонньун ?рд?кт?к токутан, с????н ортотугар кылбайар туо?ахталаах э?ил ба?ын илгистэн ылаат, к???чч?р сиэлинэн ?рэллэ?нии оонньоон, иччилээх ба?айытык ис-и?иттэн э?сэн кистээн дьири?иппитэ. Онтон со?уйан атын биэлэр ч?рб??н??? т?сп?ттэрэ. Оттон бурдук, эбиэс тобо?ор-ибэ?эр кытты?ан, Омоллоон о?онньор оло?ор олорсубут барабыайдар, татыйыктар со?уйан, бурал гынан к?т?н тахсыыларыгар сорохтор ы?ыктан кэбиспит хойуулара биэлэр ?рд?лэригэр саккыраабыта. Туо?ахта то? к??н?нэн хааччах суон сиэрдийэтэ хаачыгырыы т????р диэри сааллыталаабыта. Били туус ма?ан биэ аана а?а?ас аттынаа?ы хааччахха к??й?ллэн киирэн и?эн, эмиэ дьикти кэрэтик, Туо?ахта с?рэ?ин ортотунан дьири?ийэн киирэр кэрэ дь?р?скэнинэн кистээн дьырылаппыта. Туо?ахта бэйэтэ да билбэтинэн ити ??т кэрэ кытыылыыр биэ кылдьыылаах хара?ын, быакагар биилин, курбалдьыйбыт та?аатын олус астына, с???, умсугуйа к?рб?тэ. Биэ, ханна-ханна кэллим диэбиттии, тулатын сытыр?алаабыта, уйу?уйбут хара?ынан Туо?ахта диэки к?р?тэлээбитэ. Кулгаахтара, икки ?ргээри ?нд??н???р туллуктар курдук, эргичи?нээбиттэрэ. Хаайыллыбыт хаачча?ыттан тахсар сир к?рд??н кыйа, т?г?р?чч? сиэлэн тамайбыта. Туо?ахта уоскутардыы и?эрсийэн ылбытыгар тохтоон, чу?нуурдуу к?р?н турбута. Аргыый хааман кэлэн, к?р?? быы?ынан т?б?т?н уган сытыр?алаан к?рб?тэ. Ити курдук ма?найгы

билси?иилэрэ са?аламмыта. К?н-дьыл аа?ан испитэ. Туо?ахтаны биэлэри барыларын кытары биир хааччахха хаайан а?аппыттара. Онон ??р ба?ылыгын Туо?ахтаны кытары бодору?ан барбыта. Туо?ахта хара ааныттан били кэлин а?албыт ??т кэрэ биэни тула к?пп?тэ, биэтэ да бу с????н ортотугар туо?ахталаах хара к???л?н быы?ыттан кимиэллээхтик эриличчи к?рб?т тура?ас, эдэр атыыры дуо?уйа к?р?н сы?ыарбыта. Биир ?т?? сарсыарда ты? хатыыта, хааччахтан та?ааран чугастаа?ы алааска к??йэн илдьибиттэрэ. Туо?ахта са?а ??р?н иннигэр к??йэн сиэлэ турбута. Сорох биэлэр халыйаары гыннахтарына, самыыларын сиирэ-халты хабыалаан ла?ыр?атан боччуйталаан биэртэлээбитэ. Кини биэлэрин сыттарын барыларын аа?а билэрэ. Оттон били с?б?л?? к?рб?т биэтин бэйэтин аттыгар туппута. Басты? ха?ыыларга илдьэрэ. Ити курдук Лэгиэннээх Лэкиэс Туо?ахта ??р?н бэркэ к?р?р?н итэ?эйэн, ыраах басты? ха?ыылаах ?рэх ба?ыгар ??рэн, кыстык сирдэрин булларбыттара.

Лэкиэс оскуолатын б?тэрэр т?м?к сылыгар Сэгэйик биир кылаа?ынан аллара ??рэнэрэ. Онон чугас-чугас ыаллыы да олороллорун бы?ыытынан, бииргэ аргыста?ан, сэргэстэ?э ??рэнэ сылдьыбыттара. Ол саас «ОСОАВИАХИМ» диэн ааттаах оборуона?а бэлэмнэнии уопсастыбатыттан, оскуолаларыгар биир байыаннай та?астаах эдэр ки?и кэлэн, улахан кылаас уолаттарын байыаннай дьыала?а ??рэппитэ. Устуруойдатара, хаамтарара, сэрии саатын ы?арга, хомуйарга у?уйара. Сыал ытыытыгар, басты? уолаттарга диэн, значок туттарара. Ити ??рэ?и Лэкиэс сонур?аан, Лэкиэс эрэ буолуо дуо, уолаттар бары умсугуйан туран дьарыктаммыттара. Лэкиэс бары эт-хаан ?тт?нэн тургутууларга, с??р??гэ, кыранаата быра?ыытыгар атыттартан чорбойоро. Сыал ытыытыгар биир басты? ытааччы буолан, ол «Ворошиловский стрелок» значогу ма?найгынан кэтэн, т????н м?т?чч? со?ус туттан хаамыталыыра. Сэгэйигэ, атын да кыргыттар Лэкиэ?и тула к?пп?ттэрэ. Ити курдук ??рэх чиэппэртэн чиэппэргэ ойуолаан, ылаа?ы к?ннэр тиийэн кэлбиттэрэ. Лэкиэс оскуолатын б?тэрэн, Сэгэйик ?сс? биир сыла хаалан, ??рэх дьылын т?м?ктээн, ??р??лэрэ ?рдэ суох буолбута. Иккиэн да ситэн, Лэкиэс кэтит дара?ар сарыннаах, биэкэгэр бииллээх, дьоро?ор сотолоох уола хаан буола, оттон Сэгэйик иирэ талах курдук чочуонай та?аалаах, долгуйдьуйбут хара су?уохтаах, кылдьыылаах харахтаах кэрэ куо?а кубулуйбута. Саас, оо, сандал саас, эдэр саас, дьикти кэрэ саас. Сир-дойду эмиэ силигилии ситэн барбыта.

Туо?ахта?а эмиэ ту?угар ?т?? кэмнэр тосхойбуттара. Кыыдааннаах кы?ыны этэ??э т?л? т??эн, сааскы к?н сырал?ана к?хс?лэрин сылыппыта. Туо?ахта к???йб?т биэлэрин сыттарын ылла?ына, айыл?алатан, таныытын кычыгылатар имэ? с?р минньигэстик били тэрилин дьырылата к??рдэрэ. Дьэ оччо?уна биэлэрин биир-биир ?рд?лэригэр ыттан та?ылын ханнарара. Биллэн турар, били ??т кэрэ биэтин маанылаан, дуо?уйа тапта?аллара. К??ххэ ?ктэнэн эбии т?л???йб?ттэрэ. Туо?ахта сиэлэ, кутуруга хойдон, у?аан, бы?ыыта-та?аата ки?и хара?а туолар атыырыгар кубулуйбута. Хам-хаадьаа атын ??рдэр ыырдарыгар охсулуннахтарына, ??р?ттэн биир эмэ биэни бы?а анньан, к?рэтээри саантаан дура?ыйар атыырдары кытары туйах-туйахха, тиис-тиискэ т?с??эн ??р?н энчирэппэтэ?э.

* * *

?р?? т??ннэр ??мм?ттэрэ. Лэгиэннээх Туо?ахта ??р?н чуга?атан, У?ун Эбэ алаастарыгар а?албыттара. Онно ордук Сэгэйик ??рб?тэ уонна: «Туо?ахталаах ??рдэрин к?рд?р??? дуо?» – диэн Лэкиэстэн к?рд?сп?тэ. Биир к?н Лэкиэс Сэгэйиги илдьэ, икки аты миинэн, Туо?ахта ??р?н к?р? барбыттара. Лэкиэс биир уостаах субуйаа?катын с?гэн, ба?ар, к???н ытар санаалаа?а. Аара хас да ку?у к?рб?ттэрэ да, ат ?рд?ттэн ытар табыллыбата. Лэкиэс, Сэгэйик ата сиргэнэн быра?ыа диэн, туттунан ыппата?а. К?н оройо биир ?рэ?и батан, кэ?эс алаас илин ба?ын сыырын ?рд?гэр кэлэн тохтоон, аттарын ?рд?ттэн Туо?ахта ??р?н ыраахтан к?р?н, астынан к??-дьаа кэпсэппиттэрэ. Туо?ахта обургу ыраахтан суос бэринэн, т?б?т?н ?р? к?т???н, хойуу к???л?н быы?ынан чолбоодуччу к?р?н, сиэлэ буралла?наан, ??р?н к??й??хчэ буолан эрдэ?инэ, Лэкиэс и?иирбитэ. Туо?ахта ч?рб?с гына т?сп?тэ, онтон с?р улаханнык кистээн дьырылатаат, Лэкиэстээх диэки сиэлэн буралла?наабыта. Лэкиэстээх Сэгэйик миинэн и?эр аттара оро?уйан тэпсэ?нэ?э т?сп?ттэрэ. Хардары-таары кэпсэтэр курдук, эйэнэн кэллибит диирдии, и?эрсийэн ылбыттара. Лэкиэстээх аттарыттан ойон т??эн, аттынаа?ы тииттэргэ туомтуу тардыталаан баайа охсубуттара. Иккиэннэрин с?рэхтэрэ ??р??нэн туолбуттара. Лэкиэс идэтинэн уолугун сиэбин хаста-хаста, Сэгэйиги хааларыгар соруйан баран, инники хардыылаабыта. Сэгэйик тохтоон курус гынан ылбыта. То?о, туохтан? Тыый, Дь???г?й о?отугар к?н??л?? турарыттан и?игэр к?лэ да, сонньуйа да санаабыта. Бу икки атах уонна Дь???г?й о?ото Туо?ахта алаас ортотугар к?рс????лэрин с???-махтайа, киэн тутта к?рб?тэ. ???э к??рэгэй дьурулуура, мутукча сыта дыргыйара. Сэгэйик хайдах эрэ олус долгуйбута. К??рэгэй ырыатыгар, ханна эрэ куккууктуур кэ?э этиитигэр хардарыан санаан ылбыта. Онтон хомустаа?ын ?йд??н, та?ааран оргууй тардан барбыта. Оо, то?о да кэрэтэй бу Орто дойдуга. Туо?ахта Лэкиэскэ сылаас муннунан саннын ньуххайара, оттон Лэкиэс чэрдээх ыты?ынан модьу-та?а моонньун таптайа-таптайа, тугу эрэ кулгаа?ар сипсийэрэ. Онтон Туо?ахта ойо?о?угар сыста т??ээт, сиэлиттэн тарды?ан ?рд?гэр хап гына миинэн кэбиспитэ. Туо?ахта иччитин хапса?ай туттуутуттан со?уйан, икки ата?ар туран кэлбитэ. Лэкиэс ыксаан, Туо?ахта сиэлиттэн харбаан эрэ хаалбыта. Туо?ахта м???н и?эн, Лэкиэс и?иирбитин истэн намыраабыта. Лэкиэс ата?ынан имнэнэн, Туо?ахтаны киксэрэн биэрбитэ.

– Нохоо, Туо?ахтаа, ??рг?н били?иннэр эрэ, – диэн кулгаа?ар сипсийбитэ. Туо?ахта ??р?н диэки тамайа сиэлбитэ. Кинини сиэллээх биэтэ аты?ырыы к?р?н, хаста да кистээн дьырылаппыта. Оо, бу икки эдэр с?рэхтэр долгуйа ти?иргэччи тэбэллэрэ, Туо?ахта сиэлэн тамайар туйа?ын тыа?ын, Сэгэйик дьири?итэр хому?ун кытары дь??рэлэ?эн этиэхтэн дьикти тыын Алаас Хотун иччитин уйул?атын хамсаппыта.

Ол ?р?? т??н? Лэкиэстээх Сэгэйик бииргэ атаарбыттара. Туо?ахта ??р?гэр тиийэн туохтан эрэ с?рэ?э оро?уйан м???ллэ?нээн ылбыта. Бэл, сиэллээх биэтэ сымна?ас сылаас хо?оруутунан ар?а?ын ньууххайан бол?омто?о наадыйарыгар кы?аммата. Кини Лэкиэ?э атын у?ун су?уохтаах икки атахтаа?ын кытары, эмиэ кини сиэллээх биэтин курдук, чугастык сысты?ан хаамсалларын харааста, аты?ырыы к?рб?тэ. Оо, т??рэм т??рт туйахтаах, с????гэр кэлтэгэй туо?ахталаах Дь???г?й о?ото барахсан тугу т??йб?тэ эбитэ буолла? Ким ону тымтыктанан к?р?? буолла?ай? ???э Дь???г?й Айыы бэйэтэ эрэ билэн эрдэ?э…

* * *

Лэкиэс Сэгэйигин кытары дуо?уйа к??лэйдээн, к?т????н кыната суох курдук, сарсыарда дьиэтигэр тиийбитигэр дьоно туохтан эрэ санаалара т?сп?т к?р??нээх к?рс?б?ттэрэ. Ийэтэ кэри-куру сирэйдээх са?ата суох чэй бэлэмнээбитэ. Остуолга олорбуттарын кэнниттэн а?ата Лэгиэн к?хс?н этиппэхтээн баран:

– Дьэ, Лэкиэс, улахан иэдээн буолбут… Сэрии, ар?аа сэрии буолбут.

Лэкиэс ийэтэ и?итин сото олорон:

– Ол сэрии ыраах ханна эрэ ар?аа буолбут диэбитэ дии, бэйэлэрэ да сэриилэ?эр инилэр. А?ы?а туран эрэр дииллэр, от-мас да ?лэтэ элбэх.