Я з вогненнай вёскі...
Шрифт:
I жах, і жаль раптам вярталіся з далечыні ваенных дзён, і жанчына сціналася неяк, змаўкала ці плакала…
У адных мы прасілі прабачэння і яшчэ раз спакваля вярталі іх да неабходнасці расказаць.
А іншых не асмельваліся больш непакоіць — гэта старых, нямоглых.
Такіх выпадкаў было нямала.
Не менш здаралася і такога, што і старая і маладзейшая гаварылі па сціпласці менш, чым маглі б, а то і сапраўды не ўмелі. Адна нават з гэтага
— Каб гэта ўмеў ды спрытна расказаў!..
Аднак і ў гэтых «нямоглых» ды «няўмелых» кароценькіх расказах ёсць тое, што тоіць у сабе вялікі змест…
Ефрасіння Макеева, 94 гады. Роўнае Шумілінекага раёна.
Яе якраз забіралі з участковай бальніцы ў Казьянах. Прыйшоў калгасны «газік» — па яе і па маладзенькую маму; старую белыя сёстры ды санітаркі вывелі пад рукі, а маладой падалі ў машыну «канверт» з яе першынцам.
Мы, як параіў урач, бабулю тут не трывожылі, вырашыўшы заехаць да яе дахаты, пазней.
Гадзіны праз тры, пабываўшы ў іншых вёсках, мы заехалі ў Роўнае. Ефрасіння Ягораўна сядзела на сонейку перад хатай, а каля ног яе паціўквала, паклёўвала чародка куранят.
Вось усё, што яна расказала:
«…Забралі ўсіх, выгналі з хаты нас, пагналі туды за Дражакі, у лес. Прама на міны, усёй дзярэўняй гэтай. А потым — у пуню. Сем'і ўжо выбіралі партызанскія. I майго ўзялі хазяіна, і павялі. Ну, я чую, што ўжо стрэлілі, недалёка. Дык я крыкнула, а мне па галаве (плача) як даў плеццю. Казак.
А тады дамоў адправілі.
Толькі па аднаму з кожнай сям'і застрэлілі. Разулі нас усіх, усё пабралі ў нас.
Прышлі дамоў — ні лыжкі, ні кацялка, нічога нет. Бярыся, баба, з чым хочаш…
Тады, цераз два дні, кажацца, яна паехала (паказвае на дачку), яшчэ дзеўкі былі, кабылёшка была карослівая нейкая, — сцягнулі гэтых бітых… Аж і мая старэйшая дачка там…
I тады трое даччыных, і двое сынавых — пяцера дзетак пад голым небам было…
Пытанне: — Вы гаворыце — казакі; там што — казакі былі, уласаўцы?
— Там і казакаў, там і немцаў поўна было…»
Матруна Акуліч, 82 гады. Прыбылавічы Лельчыцкага раёна.
«…Набралася я гора, хлопчыкі, адтаго мне і няма дабра…
…Як сталі яны па мне страляць, дык я ўпала. Яны мяне прыглушылі, бо каб не прыглушылі, дык і зусім забілі б. А то прышлі, перавярнулі і кажуць: «Капут!»
А азвацца мне не можна было. Гэта ж я ў крыві ляжу так. У ногу мяне ранілі. Дык я гэта вокам луп — яны вуллі разбіваюць. Тамака ў садзе былі вуллі, мёд…
Паляжала я ды раком, раком папаўзла… Там канаўка была, яна замерзла, а не было снегу. Дык я думаю: «Куды ж мне ісці?..» Прымусам
Прышла я на куране, у лес, а там ужо дзеці абгаласілі мяне, бо там сказалі, што па мне стралялі.
Бо я, хлопчыкі, у сяло хадзіла, думала: можа, картоплі вазьму… А мае дзеці, двое дзяцей, у куранях былі. Дык я як ускочыла ў курэнь, дык дзеці — за мяне…»
Фядора Голік, 77 гадоў. Апанаскавічы Ушацкага раёна.
«…Я толькі гоман чую, а памяці ў мяне — што гавораць, нічога не чую.
Што ж я магу сказаць? Я толькі скажу, што родная сястра была, свая кроў, і гаварыць я пра яе не магу… Як яна ляжала пад вуглом, і толькі куркі клявалі яе кроў…
А ў мяне быў сынок у арміі. А другі быў — яшчэ толькі ў школу не хадзіў, восем гадоў было. I тры дзеўкі было.
I я ў хаце. Сядзела толькі і ў акно глядзела, як яны, немцы, ехалі. Думаю: выйду. Чую: хлопнулі. Гэта, гавару, яе забілі. Сын, што быў у атрадзе — за тое.
А ўжо як Красная Армія ішла, так салдаты пытаюцца:
— Мамаша, а ці рада ты, што мы ідзём?
— Як жа не рада, калі і сынок мой недзе ў арміі. А яны гавораць:
— Мамаша, віцебскіх нет. А ідзём мы толькі масквічы і сібіране. Ну, мамаша, калі ты давольна, што мы ідзём, то пусць твае дзяўчаткі сядуць з намі і паабедаюць.
А яны ж, вядома, як дзяўчаты, самняваюцца. А я кажу:
— Дзеці, сядзьце. Радуйцеся, што Красная Армія прышла і нас ад нячыстых выбавіла… I так пралілі крыві сваёй сколькі. Нада жыць».
Марыя Канановіч, 7З гады. Акунінава Слонімскага раёна.
«…Вот так, ведаеце, расказваю, і сэрца такое трывожнае, што не магу…
Ну, павыганялі, пазганялі. У мяне ўжо дзяўке былі дарослыя, тры было. Адной васемнаццаць, а другой шаснаццаць… Узяла я паўвядзернічак і выйшла, а яны ў тры рады ішлі, гэтыя паразіты, задамі ішлі, па вуліцы і тудэю ішлі. Я ўжо выйшла, неяк сэрца чуствавала маё. Думаю, можа, не пойдуць. А потым вярнулі мяне:
— Ідзі, варочайся назад!
Я вярнулася ў хату, а яны:
— Дакументы, дакументы! А я ўжо на дзеці кажу:
— Схавайцеся хоць адно дзе.
— Ой, мамо, як цябе заб'юць, дзе ж мы падзенемся! Ад мамы — дзяцей… Забіраюць.
А мужык кажа:
— Нічога так не страшна, як ужо смерць ідзе за табою.
I ўжо ўсіх павыганялі, пайшлі. Усе енчылі, крычалі, маленькія і старыя, усе…
А я ўжо ў крыві ўся. Гэтак во неяк па брові куля праляцела і вот тут праляцела, зубы павыбівала. I ляжу. То нагамі дабівалі, штурхалі нагамі. Хто яшчэ не кончыўся…