Шрифт:
Федот Федотович Захаров – саха омук былыргытын, ордук киин улуустар сахаларын былыргытын чахчы киэ?ник, дири?ник билэр, ??рэппит, чинчийбит ки?и. Саха сиригэр Орто ?л??нэ?э нуучча ха?аактара кэлиэхтэриттэн ыла сахалар былыргыларын ту?унан норуот сэ?эннэрин архыып докумуоннарын кытта тэ?нээн чинчийбитэ. Онон былыргы сахалар олохторун-дьа?ахтарын, майгыларын-сигилилэрин, материальнай уонна духуобунай культураларын чахчы дири?ник, ымпыктаанчымпыктаан, си?илии билэрэ. Ол кини «Боотуруускай улуус сахаларын т?р?т уустара», «Омо?ой баай», «Уоруллубут таптал», «Кыыс дьыл?ата», «Кый барыы» диэн сэ?эннэригэр ырылхайдык к?ст?б?ттэрэ.
Онон Ф.Ф. Захаров былыргы сахалар тустарынан б?д?? айымньылары айар толору бэлэмнээх ки?и этэ. Ону «?йэ кирбиитигэр»
Бу уус-уран айымньы, т??? да историческай чахчыларга оло?урдар, история?а с??с быры?ыан с?п т?бэ?эрин ирдиир с?б? суох. Уус-уран айымньыга буолбут историческай событиелары ааптар бэйэтин хара?ынан к?р?р?, бэйэтин санаатын этэрэ, бэйэтин версиятын биэрэрэ к???л дии саныыбын.
Айымньыга били??и кэм?э уопсай ылыныллыбыт к?р??лэргэ соччо с?п т?бэспэт чахчылар бааллар. Холобур, Тыгын (Дыгын), ха?аластар саха историятыгар оруолларын к?рд?р??гэ тус бэйэтин субъективнай к?р??т?гэр, ордук илин э?эр сорох улуустарыгар тар?аммыт ???йээн араас варианын ис хо?оонугар оло?уран суруйбут. Атын этнографическай быыччыктартан ыллахха, били??и уопсай ылыныллыбыт к?р??нэн нуучча кэлиэн иннинэ сахалар ?лб?т ки?ини сиргэ к?мп?тт?р?, ара?астыыллара диэн ?йд?б?л ба?ыйар. Онон рома??а нуучча ха?аактарын кытта кыргы?ыыга ?лб?т дьону сиргэ к?мп?ттэрин аа?ааччы со?уйа аа?ыан с?п. Ол эрээри бу кэнники сылларга Саха сирин археологтара французтары кытта ыыппыт археологическай ха?ыыларын т?м?гэр бэрт элбэх XIV–XVI ?йэлэрдээ?и сиргэ к?м?лл?б?т сахалар у?уохтара (ол и?игэр аттаах, кулуттаах к?м??лэр) к?ст?б?ттэрэ.
Т?м?ктээн эттэххэ Федот Захаров бу б?д?? айымньыта былыргы сахалар тустарынан элбэх сонуну биллэрэр кыахтаах.
Г.В. Попов,
филологическай наука кандидата,
СР культуратын ?т??лээх ?лэ?итэ
2006 с.
?йэ кирбиитигэр
У?уга-киэ?э биллибэт киэ? бэйэлээх хонуу куйаарга илгэлээх ардах т??эн, к??х от силигилии ??нэн, у?ун кэмнээх ?? дьыллар буоллахтарына, к??ллэр, ?рэхтэр, элгээннэр уунан туолаллар. Уйгу-быйа? буолан, ки?и-с???? элбиир, дьоллоох олох туругурар. Ол эрээри сут, кураан дьыллар м??элгэлэрэ сатыылаата?ына, онуоха эбии ымсыы, к??нтэ?ии, уулаах ?? сири былдьа?ыы, иирсээн баар буолла?ына, дьон-сэргэ оло?о огдолуйар. Му?-сор буулаан, эрэй-кы?ал?а э?ээрдэ?эр.
Хонуу куйаарга олохсуйбут к?с олохтоох омуктар мас мастаабаттар, от оттооботтор, дьиэ туппаттар, бурдугу ыспаттар. Чэпчэки и?иттэрин-хомуостарын, боолдьох дьиэлэрин тиэнэн, ?г?с элбэх с????лэрин кэнниттэн к??? сылдьаллар. Хаппыт тала?ы, с???? киитин уматан к??стэнэллэр. Кыылы, сэрии дьонун курдук элбэх ки?и мунньустан, к?рэтэн, к??йэн-хаайан бултууллар.
Туос иллэ? буолан тэ?ийбэт, к??гэйэр к?ннэригэр сылдьар эдэр уол?амчы дьон хайа эмэ а?а ба?ылык сэриини тэрийэр буолла?ына, киниэхэ ??р??нэн холбо?оллор. Эбэтэр хантан эрэ атын урдустар кэлэн саба т?стэхтэринэ, о?олорун, ойохторун, бар дьоннорун, с????лэрин-астарын к?м?скээри, ?рг?с тутар кыахтаах эр дьон бары туруналлар. Бэйэлэрэ к?м?скэммэт буоллахтарына, кинилэри ким да?аны к?м?скээбэт. Ол сэриигэ кимнээх эрэ кыайан-хотон ?р?г?йд??ллэр. С????н?, кулуту ??рэн, баайы-дуолу былдьаан бараллар. Оттон кимнээх эрэ хотторон ?л?лл?р-с?тэллэр, ы?ыллаллар. Эбэтэр эстэ сы?ан баран, ?р???нэн, эмиэ элбээн бараллар. Са?а ыччат дьон ??скээн, атахтарыгар туран истэхтэрин аайы, урукку эрэй умнуллар, ??рэх буолбат. Хата, кимнээх эрэ килбиэннээх сырыылара к??ркэтиллэн, кэрэ кэпсээн буолан, эдэр дьону эмиэ м?чч?ргэннээх сырыыларга угуйар, ыра санааларын оонньотор.
Оттон у?ун кэм?э туох да араллаана суох олорор буоллахтарына, онно ?р кэмнээх ?? дьыллар э?ээрдэстэхтэринэ, ки?и-с???? элбиир, кыа?ырар. Ол хайдах ?йд??х-санаалаах, майгылаах дьон ба?ылыылларыттан, т??? улахан холбо?ук тэриллэн, киэ? сири сабардаан олороруттан улахан тутулуктаах. Быдан былыр хууннар диэн модун холбо?ук тэриллэн, Гоби кумах куйаарыттан Илин Сибиир тай?атыгар тиийэ, с?рдээх киэ? нэлэмэн сири бас билэн, хас да ?йэ устатыгар «би?иги а?ай дуо?» диэн
Онтон т?рд?с ?йэ сэттэ уонус сылларыттан са?алаан, хууннар аны ар?аа диэки к???н барбыттара. Европа?а кинилэри гууннар диэн ааттаабыттара. Гууннар т?рд?с ?йэ б?т??т?гэр Сирия?а, Каппадокия?а, бэ?ис ?йэ ма?найгы а?аарыгар номоххо киирбит улуу полководец Аттила ба?ылыктаах Европа?а то?о аа?наан киирбиттэрэ. Европеецтар холбо?уктаах к??стэрэ кинилэри Испания сиригэр Каталония?а к?рс?н, ынырыктаах кыргы?ыы буолбута. Кэлин гууннар Европа?а хаалан, тар?анан, аттаах сэриилэрэ атын государстволарга сулууспалаан, хас да ?йэ устатыгар и?эн-с?тэн суох буолбуттара. Европа сиригэр онно-манна бытарыйан хаалбыт, т?? былыргыттан силис тардар тэ?эри диэн та?араларын умнубакка олорбут тобохторун, орто ?йэтээ?и инквизиция суута атын итэ?эллээхтэр диэн урусхаллаан симэлиппитэ. Оттон со?уруу??у хууннар дойдуларыгар хаалан, у?ун сукка быста м?лт??б?ттэрэ. Кэлин ?ст??хт?р?гэр – кытайдарга, динлиннэргэ, сяньбиларга улам кыайтаран, олох эстибиттэрэ.
Ол кэнниттэн с????нэн сыллар ааспыттара. Улуу истиэпкэ ?? дьыллар эргийбиттэрэ. Ки?и-с???? ??скээн, элбээн, са?аттан са?а к?л??нэ солбуллан испитэ. Кэлин, алтыс-сэттис ?йэлэргэ, т??рдэр модун холбо?угу тэрийэн, Кытай, Иран, Византия курдук с??кэн государстволары кытта тэ??э анньы?ар улуу империяны олохтообуттара. Илин Амур ?р?стэн ар?аа Хара муора?а тиийэ киэ? нэлэмэн сири олоччу бас билбиттэрэ.
Былыргы хууннар ?лт?ркэйдэрэ Орто Азия?а, Алтайга, Кытайга, Маньчжурия?а хаалбыттарын, т??рдэр ?р?г?йд??н олороннор, бэйэлэригэр симэлиппиттэрэ. Арай Байкал к??л ар?аа э?ээригэр, Ангара ?р?с у?уор, тыа быы?ыгар са?ан, б?гэн олорбут а?ыйах ахсааннаах айыы айма?а эрэ ыраах кытыыга олорор буоланнар, таарыллыбатахтара. Хууннары ар?аа к???рб?т у?ун сукка айыы айма?а эстэ сы?ан, уу кытыытыгар олорор буоланнар, тыыннаах ордубуттара. Кэлин да?аны быста-быста сал?анан, ыраах буолар араллааннарга кыттыспакка, бэйэлэрэ ту?унан сирдээх-дойдулаах, аймах дьон аатыран, утуму сал?аан, бур-бур буруо та?ааран олорбуттара. Илин ?тт?лэригэр улуу Бай?ал у?уу тэнийэр. Со?уруу тыа э?ээрдээх у?ун Сайаан хайата истиэп тыалын хаххалыыр. Хоту киэ?э-киэлитэ биллибэт сис тыа, хайа. Онон ?рг??р ?рг?йбэт, ы?ыы-ха?ыы и?иллибэт кытыы сиргэ нус-хас олорор курдук сананаллара.
Арай ар?аа ?тт?лэригэр кыргыстар диэн халы? аймах дьон олороллор да, ыраахтара уонна эйэ дэмнээхтэрэ. Кинилэри кытта уора-к?ст? с????н? ??рсэр кыра хабырыйсыылар буолааччылар да, оло?у огдолутар улахан сэрии буолбата. Улуу т??рдэргэ у?анар айма?ы ата?астаатахтарына, иэстэбиллээх буолуо диэн кыргыстар кыра?ыйан мээнэ тыыппаттара.
Киэ? нэлэмэн истиэпкэ к??? сылдьар сэрии?ит омуктар тимир о?о?укка, сэрии сэбигэр олус наадыйаллара. Ол и?ин хайалаах, мастаах сиргэ олорор тимир уустарын тыыппаттар этэ. Айыы дьоно былыр-былыргыттан тимири у?аарар, у?анар идэлээхтэрэ. Т??рдэр кинилэргэ сэрии сэбин, куйа?ы о?орторон ылаллара. Кырыы хааннар диэн ааттыыллара.
Айыы айма?а а?ыйах ахсааннаах ?с а?а уу?а буолан олорбута. Кинилэр сылгыны, ына?ы иитэн, бултаан, балыктаан айахтарын ииттэллэрэ. Бурдугу, просоны ы?аллара. Просоны тараан диэн ааттыыллара. Тараан та?ар икки т?г?р?к иилээх таратаайканы о?остоллоро. Та?ас хатар к??рчэххэ ?рб??? ?р?лл?р?. Кинилэр атыы?ыттара улуу Бай?алы со?уруу тумсунан эргийэн, Хаамар Дабаан сис хайатын н???? т??эн, Кээхтийэ?э тиийэн, т??лээ?и, тимир о?о?уктары кытай та?а?ыгар, и?итигэр, бурдугар атаста?аллара. Кинилэр истиэп олохтоохторун курдук сэрии?иттэрэ суо?а. Истиэп хас биирдии сэрии?итэ ?с аттаах буолуохтаах этэ: айан ата, ындыы ата уонна сэрии ата диэн. Оттон айыы айма?а ханна да к?сп?кк?, тыа кыара?ас алаастарыгар олорор буоланнар, элбэх сылгыны кыайан ииппэттэрэ. Ол да буоллар, а?а уу?ун к?м?ск??ргэ, к??стээх буолар чинчилээх уол о?олору кыргыс ??рэ?эр ??рэтэллэрэ.