Шрифт:
Халы? хаарынан сабыллыбыт намы?ах дул?алаах ?р?йэ ба?а к?мн?хт??х лабааларын намылыппыт ли?кир тииттэрдээх хонно?унан му?урданар. Хоннох ортотугар хордо?ой сиргэ тутуллубут муус т?нн?ктэрдээх, тилэ?э хотонноох бала?ан о?о?ун хоротуттан к?ст?-к?ст?бэт буруо тахсан салгыны дьиримнэтэр. Аата сир баранан, манна эмиэ дьиэ туппуттар эбит дуу диэн, ки?и со?уйа к?р??х курдук уора?айа.
Кы?ы??ы бытархан тымныы т??эн, сири-дойдуну иччилиир итии хааннаах баара барыта саспыт, кирийбит курдук уу чуумпу. Ол эрээри имириир тыыннаах хайдах суох буолуой? Аламай к?н ки?киниир киэ? халлаан кэтит киэлитигэр ойон тэгилийэн тахсан, тииттэр быыстарынан сырдата тыкта?ына, д?р?н-д?р?н чооруос чыычаах ??р?н
Онтон к?н ар?аа санньыйан, чугас сабырыйан турар тииттэрдээх хара тыа кэтэ?эр т?стэ?инэ, эмиэ туох да суо?ун курдук, ньим уо?уйуо. Ки?и кута-с?рэ тохтообот т??кэтэх дойдута.
Ол эрээри олохсуйан олорор дьо??о оннук буолбатах. Бу ?р?йэ ба?а Та?ымаан Дьаакып диэн о?онньор саа?ын тухары олохсуйбут т?бэтэ. Т??? да дьада?ы буоллар, кимтэн да умналаабакка, бэйэтин бэйэтэ к?р?нэн сэттэ уон саа?ыгар тиийдэ. Уола – Бараах Байбал – т??рт уон саастаах эдэр ки?и. Кийиитэ Былта?ныыр Мааппа дьада?ы ыал кыы?а буолан, туох да и?э-дьа?а суох ?лэ?ит дьахтар. Байбаллаах Б??т?ччээн диэн са?а туран эрэр уон сэттэтин ааспыт уоллаахтар.
?с ыанар ынахтаахтар. К?л?нэр о?устаахтар. Икки борооскуну кытта биир ти?э?э бургуна?ы кыстатан туруораллар. Нэ?илиэк у?угар, кытыы сиргэ, олорор буоланнар, бэркэ бултаан, балыктаан, айахтарын ииттинэн олорор ыал.
Б?г?н эт сиир дьоро киэ?элэрэ. Саха дьоно эти тото-хана, астына сииллэрин с?б?л??ллэр. Ол кэриэтин дьоро киэ?э кэнниттэн икки, ?с эбэтэр т??рт да хонукка идэ?э этин сиэхтэрэ суо?а. Эт сиэбэт ньыкы киэ?элэригэр, баар буолла?ына, куобах этин бу?араллар.
Ыргыччы буспут сыалаах эттээх улахан к???йэни Мааппа буруолаппытынан к?т???н а?алан, намы?ах атахтаах остуолга уурар. Ха?ас оронтэн нэлэгэр удьурхай кытахтары, миин кытыйатын, мас хамыйахтары а?алан уурталыыр. ?т?р эт сиэбэккэ хобдо?урбут, аччыктаабыт дьо??о буспут эт минньигэс сыта биллэр.
Эт хоторуллаатын кытта бары остуол тула олорон са?ата суох а?аан кимиритэллэр. Остуол ортотугар турар кытыйаттан итии миини хамыйа?ынан ба?ан ылан сып-сырыйаллар. О?оххо умайан к?л?б?р??р уот сырдык толоно дьиэ эркинин са?ара хараарбыт холло?о?угар т??эн, биллэ-биллибэттик дьиримнэтэр. Муус т?нн?ктэр кубары?аллар. Эт сиэн баран суорат сиэччилэр. Билигин ханнаа?ы суораттара кэлиэй. Биир ынахтара уолбута. Икки ынах сыппатар да ??ттэрэ кыра. Ону к?н?ск? а?ылыкка кыынньаран и?эллэр.
Киэ?э а?ылык кэнниттэн, утуйуохтарыгар диэри, иллэ? кэмнэрэ. Мааппа а?аабыт и?ити хомуйар. О?онньор к?н? саастаах ма?ы талан, о?ох чанчыгар олорон тымтык тыырар. Ма?ын хайыталаан, эргитэ-эргитэ имиллэ?нэтэн, чап-чараас гына тыыра-тыыра холумта??а быра?аттыыр. Байбал тото а?аабыт ки?и бы?ыытынан, хомуллубут утуйар та?а?ыгар ?й?н?н, тиэрэ т??эн сытар. Мааппа кыл к?лб??э?инэн и?итин сууйа охсон, ха?ас диэки илдьэн и?ит оронугар уурталыыр. ??тт?рэ?и ылан о?оххо туруору ууруллубут имик-самык умайар харда?астары эргитэ аспытыгар, уот к??дэпчилэнэ умайан, дьиэ и?э сырдыы т??эр.
Б??т?ччээн та?ырдьаттан киирдэ. Кинини кытта кырыара то?мут ыттара мас бакаайытын соспутунан киирсэн, уот сылаа?ыгар иттээри, о?ох диэки хайы?ан олорор. Кылап-халап к?р?р. Тыа?а тахсан куобах айатын э?иэ диэннэр, моонньугар ыарахан бакаайы ма?ы баайан состороллор. Онон кы?ын дьиэтин та?ыттан ханна да ырааппат.
– Ити са?ыл эргийбэтэ ээ, – о?онньор бэйэтэ-бэйэтигэр эппиттии са?арбытыгар ким да сэ?ээрбэтэ.
Мантан хоту, а?ыйах мас хаххалаан турар билиини аастахха, Таала диэн к??ллээх б?тэй алаас баар. Ол алаас тумус тыатын бы?ар с???? сайы??ы ыллыгын устун к????р? кы?ын са?ыл кэлэн ааспыт этэ.
О?онньор б?тэн, холумта??а быра?аттаабыт тымтыктарын хомуйа тутан ылан, о?ох чанчыгар сиргэ быра?ар. Кыстаммыт мастан харда?астары ылан, с???р?йэн эрэр уокка эбэн, о?оххо туруору уурталыыр.
О?ох ха?ас чанчыгын та?ынан хото??о киирэр а?а?ас аан хараара боруорар. Ол диэки с???? ииктээн чарылаппыта и?илиннэ.
Кы?ы??ы т??н у?ун. О?онньор утуйа сытан у?уктан, та?ырдьа икки?ин чэпчэтинэ тахсыытыгар, ара?ас сулус алтахтыы илик эбит. Онтон уута к?т?н, утуйбат. Сыппахтаан баран «турарга с?п буолла бы?ыылаах» диэт, олоппоско уурбут та?а?ын ылан та?нар, туран уоту оттор, чаанньыгы ?р?р.
Бала?ан и?э т??н тымныйар. О?ох уота к??дэпчилэнэ умайан, дьиэ и?э сырдаабытын, сылыйбытын кэннэ Мааппа туран та?ырдьа тахсар. Халлаан тымныйбыта с?рдээх. Окко хонон титириэр диэри то?мут, кырыарбыт т??лээх ыта кэлэн Мааппа иннигэр-кэннигэр эккэлии к?тт?.
Сарсыардаа??ы а?ылыктарыгар сыма1 сиэтилэр. Сорох сарсыарда бэс ??рэни сиэччилэр. Оттон к?нн?р? от ??рэ баар буолла?ына, к?н? бы?а, санаатахтарын аайы, и?э сылдьааччылар. Ити ааттаммыт астарын сайын аайы элбэ?и ха?ааналлар да, саас эрдэ б?тээччи. Дьылы туоруур с?р?н астара буолла?а.
А?аан баран Байбал хотонтон о?у?ун та?ааран к?л?йэн, от тиэйэ барда. Та?ырдьа билигин да?аны хара?а. Халлаан илин са?ата са?ардыы су?уктуйа сырдаан эрэр.
Лаппа сырдаабытын кэннэ Дьаакып о?онньор, куобахха ииппит айаларын к?р??р?, тирии мата?алаах мас с?гэ?эрин с?гэн, у?ун уктаах холотун ылан тыа?а та?ыста.
Б??т?ччээн, а?ата Байбал от тиэйэр к?н?гэр, к?ннээ?и ?лэтэ элбиир. Кыбыыга киирэн чи?ээбит оту тордуохтаан т??эрэн, далга тар?атан с????н? а?атар. Сорох отун улахан талах и?иккэ симэн, хото??о со?он киллэрэн долборукка тар?атар. Таала к??л?гэр баран ойбону тэ?эн, с????н? уулатар. Т?тт?р? кэлэригэр икки улахан ыа?аска уу ба?ан а?алан торбостору уулатар. Аны хонук ма?ын мастыахтаах.
Мааппа с????лэрин баайыыларын с??рэн хотонтон та?аартаата. М?л?р?йэ элэйбит к?рдьэ?ин ылан иик былаастаах с???? саа?ын ха?ыйталаан и?эн муннун хамнатан ылла. Т??? да ??рэммит сыта буоллар, ма?най а?ылыйбытын абаа?ы к?рд?. Ч?м?хт??н б?тэрэн баран та?ырдьа тахсан, хотон кыра муус т?нн?г?н ылан аллара уурда. Онтон хотонугар т?тт?р? киирэн ч?м?х саа?ыттан ба?ан ыла-ыла а?а?ас т?нн?г?нэн та?ырдьа э?эр. Та?ыттан тымныы салгын туманныра ?рг?йэн, хотон и?э тымныйда. Мааппа тиэтэйэ-саарайа с???? саа?ын э?эн б?тэрэн, та?ырдьа тахсан муус т?нн?г? оннугар уурар. Тирии ?т?л?г?нэн хаары ба?ан ыла-ыла т?нн?г?н хайа т??эр. К?рдьэ?ин ылан ы?ылла сытар, б???йэ то?он эрэр ынах саа?ын ч?м?хт??н балбаах о?орор.
Чараас та?астаах буолан то?он, «ычча» диэбитинэн дьиэтигэр с??рэн киирэн, холумта??а сууллан буруолуу сытар уоттаах харда?а?ы туруору анньар. Уокка харда?ас эбэн иттэ т??эр. Онтон эмиэ хотонугар киирэр.
К?н?ск? а?ылык буолуута Дьаакып амчыллан киирэн, с?гэ?эриттэн муус ма?ан то? куоба?ы ороон ылан, ???ээ кирээккэ?э ириэрэ уурар. Сыгынньахтанан, олоппо?у ылан уот иннигэр олорон, этэрбэ?ин тардыалыыр, бытыгын муу?ун илбинэр.
Б??т?ччээн мастаабыт ма?ын к?т???н киллэрэ-киллэрэ о?ох чанчыгар кыстыыр. Саха о?о?о к?н? бы?а умайар буолан, к?н аайы элбэх мас мастанар. К?н?ск? а?ылык кэнниттэн эмиэ мастыы т??эрэ буолуо. Т??н о?ох а?а?ас ??лэ?инэн тымныы салгын киирэр, к?н?с аанынан ?рг?йэр, эркин холло?осторун ыпсыыларын кырыардар, ку?а?ан та?астаах аччык ки?ини то?орор.