?йэ кирбиитигэр
Шрифт:
Бу сырыыларыгар ханна да?аны утарсыыны к?рс?бэттэр. Арай Ангара б?рээттэрин кытта хабырыйсыы буолбут. Б?л??, Лена ?р?с э?ээригэр олорор табалаах, ынахтаах, сылгылаах омуктар сымна?ас эбиттэр диэбиттэр. Икки сыллаах айан буолуо диэн былааннаабыттара т??рт сыллаах айа??а кубулуйбут. Бурдуктара б?тэн, хоргуйан, ыксаан кэлбиттэр. Ол оннугар киис тириитэ б???н? а?алан хаа?ына?а туттараллар. Хара са?ылы, уу буобуратын эмиэ хомуйбуттар.
Туруханскайга кэлэннэр, ханна сылдьыбыттарын чып кистэлэ??э туталлар. Ол эрээри ыраах ?т?мэн элбэх киистээх, элэккэй дьонноох улуу ?р?с баар ??? диэн сурах сири-буору аннынан тар?анар. Пенданы кытта сылдьыбыт дьон, то?о эрэ сулууспаларыттан уурайан, са?ата суох дойдулаан хаалбыттар. Онон бэйэлэригэр балачча элбэх
Иккис байыаннай экспедиция Тобольскайга тэриллэр. Ба?ылыгынан Новацкай диэн поляк ки?итэ талыллар. 1628 сыллаахха атырдьах ыйыгар Енисейскэйгэ кэлэллэр. Олохтоохтор са?а дьону ха?ыстык к?рс?лл?р. К???н?лл?р. Енисейскэй воеводата биир эрэ эргэ судноны биэрэр. Кинилэргэ аара Антон Добрынскай ба?ылыктаах нуучча дьоно холбо?он, Нижнэй Тунгуска?а диэри барсаллар. Новацкай Нижнэй Тунгуска?а кэлэн, Пенда кыстаабыт симиэбийэтигэр тохтоон кыстыыр. Ол эргин сылдьар то?устартан киис тириитин хомуйар. Бэйэлэрэ эмиэ бултууллар. С?г?н т?л??б?т то?устартан, хары?ыктаах ки?илэрин тутан ыланнар, аманаат диэн ааттаан, хаайыыга олордон к??эйэллэр.
Э?иилги саа?ыгар Антон Добрынскай уонна Мартын Васильев диэн ха?аактар ба?ылыктаах отучча ки?илээх этэрээт тэриллэн, ыраах баар Лена ?р?с диэки айанныыр. Дьон чулуутун, хорсунун, сырыыны сылдьыа диэбиттэрин талан ыыталлар. Сорохторо саллан барбаттар. Чугас эргин сылдьан бэйэлэрэ бултуулларын с?б?л??ллэр. Ар?аа Сибииргэ холоотоххо, киис элбэх. Айа??а турбут дьон Б?л??гэ тиийээри саас эрдэ хаардаахха айаннаан, эрэй б???н? к?р?лл?р. Ол да буоллар, сындал?аннаах айантан толлубакка, хаайтарбакка, Б?л?? т?рд?гэр тиийэн, Ленаны ?кс?й?лл?р. Сахалар т??лбэлээн олорор сирдэригэр кэлэн кыстыырдыы о?остоллор. Киис тириитин хомуйаллар. Ол хомуйалларыгар ыаллары т??рэйдииллэр, кы?арыйаллар. Кымньыыны да тутталлар. Ат хомуйаллар. Сэрэххэ кыракый остуруок туталлар. Ол аата, симиэбийэлэрин эргиччи ки?и кыайан киирбэт гына, у?уктаах сонос ба?аналары кэккэлэччи туруортууллар. Онно саха дьонун тутан а?алан ?лэлэтэллэр.
Бу дьон кыстаан олордохторуна, сахалар ма?найгы саалаах-сэптээх утарсыылара буолар. Сэтинньи ыйга аттаах, куйахтаах дьон кэлэннэр, о?унан ытыалыыллар. Ма?най чугас кэлбиттэрин тимир (?рэр) саанан ытан со?утан, ?р??-тараа ыыппыттар. Онтон икки хонон баран, тыа?а тахсан мас тиэйэ сырыттахтарына, сахалар ыраахтан о?унан ытыалаабыттар. Ол эрээри куттанан чуга?аабаттар. Кы?ын устата, хаста да кэлэн сэриилээн, ?с ки?илэрин ?л?рб?ттэр. Уонча ки?и баа?ырбыт. Саас, астара б?тэн, аччыктаабыттар. ?р?с эстэрин кытта тута тэскилииллэр. Эмиэ эрэй б???н?н айаннаан, а?аардара эрэ ордон, дьонноругар тиийбиттэр. Мартын Васильевы кытта алта ки?ини Москва?а ыыппыттар. Москваттан «са?а экспедицияны тэрийэн ыыты?» диэн сорудах кэлэр. Сэриигэ туттарга т??рт уон куйа?ы, олохтоохтору мэ?иэлииргэ элбэх о?уруону, дьо?ус алтан хочуолу, хор?олдьун тэриэлкэлэри ыыталлар. Мартын Васильевы уонна Антон Добрынскайы хаа?ына?а а?ыйах т??лээ?и туттардылар диэн экспедицияттан туораталлар. Мартын Васильевы солбуйуохтаах Воин Шахов диэн ки?и Мангазея?а отут а?ыс ки?илээх кэлэр. Кинилэр кэлин Б?л?? т?рд?гэр кэлэн симиэбийэ тутталлар. Мангазея?а бэйэтигэр да?аны элбэх киистээх сиргэ барыахтарын ба?алаах дьон, кыра б?л?хт?р? тэрийэн, илин ыраахха диэри бара сатыыллар. Ол баран сорохтор сура?а суох с?тэллэр.
Оттон Енисейскэйгэ Лена ?р?скэ ???ээнэн бы?а барар суолу к?рд??ллэр. Илим, Кут ?рэхтэр с?ннь?лэринэн барар суолу булаллар. 1630 сыллаахха атамаан Иван Галкин этэрээтэ барар. Идирмэ ?рэх т?рд?гэр баар симиэбийэ?э кыстаан баран, кини этэрээтэ 1631 сыллаахха саас Кут ?рэх т?рд?гэр кэлэр. Аал о?остон Ленаны та?нары усталлар. Иван Галкин этэрээтэ ?р?с орто с?ннь?гэр кэлэн, хара ааныттан сахалар утарсыыларын к?рс?р. Онтон Аллан ?р?с т?рд?гэр тиийэн, ?р??? ?кс?й?р. Алла??а эмиэ утарсыыны к?рс?р. Тимир саалаах, куйахтаах буоланнар, бо?утуннараллар. Ха?аактар баарыстаах, эрдиилээх кочаларынан устан ?р??? ?р?-та?нары сылдьан, дьон
Т?нн?лл?р?гэр Ха?алас сиригэр тахсан дьа?аах хомуйа сылдьан, утарсыбыттарыгар эмиэ тимир сааларын тыа?аталлар. О?унан ытыала?аллар. Ол сэриигэ ха?аластар хас да ки?илэрэ ?л?р, баа?ырар. К????р? нууччалар ?р?с у?а ?тт?гэр кыстыырдыы тэринэн, саха бала?анын та?ыгар симиэбийэ тутталлар.
Ити сайын Иван Галкины солбуйа диэн, сотник Петр Бекетов этэрээтэ Лена ?р?скэ кэлэр. Бу дьон Лена орто с?ннь?гэр кэлэн бараннар, Иван Галкины к?рс?бэккэ, бука, аллара диэки устубута буолуо диэн т?нн?н, ?р??? ?кс?й?лл?р. Са?аттан са?а сири арыйар, д?кс? элбэх киистээх сири булар и?сэлээх санаа биир сиргэ олордуо баара дуо, суллуру?уу б??? буолар.
Бекетовтаах б?рээттэр олорор сирдэригэр тиийэн, к??стээх утарсыыны к?рс?н т?нн?лл?р. Салаа ?рэх т?рд?гэр кэлэн, кыра остуруок туттан кыстыыллар. То?устартан аманааттары тутан дьа?аах хомуйаллар.
Кыстаан бараннар, саас, ?р?с эстэрин кытта, Ленаны та?нары устан, Иван Галкин олорор симиэбийэтигэр кэлэллэр.
Петр Бекетов симиэбийэни табыга?а суох сиргэ туппуккут диэн сэмэлиир. Тыата олус чугас. Кэлэн саба т?стэхтэринэ кутталлаах буолсу диир.
???эттэн, мыраан ?рд?ттэн, ?р?с хочото ?ч?гэйдик к?ст?р. Дьонун кытта с?бэлэ?эн баран, аллара, ?р?с уутуттан чугас, киэ? а?а?ас сиргэ остуруок тутарга бы?аарар. Чугас олорор эйэлээх сахалары к?м?л???ннэрэн, ?лэтин са?алаабытынан бараллар.
Иван Галкин а?ыйах ха?аагы кытта хомуйбут кии?ин илдьэ Енисейскэйгэ т?нн?р. Онно кэргэттэрэ олороллор. Т??лээ?и у?аппакка-кэ?эппэккэ Енисейскэйгэ а?алан хаа?ына?а туттары? диэн кытаанах сорудахтаах этилэр.
Галкиннаах Бекетов этэрээттэригэр ?ксэ ох саалаах ха?аактар сулууспалыыллар. Кинилэр т??? да нууччалыы дь???ннээх уонна тыллаах буолбуттарын и?ин, т?? былыргыга атын омуктар этэ.
Былыр Волга, Дон, Кубань ?р?стэр э?ээрдэригэр хазардар диэн Азия т?гэ?иттэн кэлбит омуктар, модун холбо?угу тэринэн, к?ннээн-к??нэхтээн олорбуттара баара. Ол олордохторуна, ма?най Месопотамияттан ??р?лл?б?т еврейдэр кэлэннэр икки ?йэ устатыгар Каспийскай муора э?ээринэн хазардарга чугас олорбуттар. Ол олорон, эр-ойох буолан, булкуспуттар, дь???ннэрин уларыппыттар, тойон-хотун ?тт? кинилэр итэ?эллэрин ылынар.
Алтыс ?йэ?э эмиэ Азия т?гэ?иттэн к??рэйэн кэлбит т??рдэр Волга ?р??? туораабыттарыгар, хазардар утарыласпатахтар. Уруулуу тыллаах т??рдэри кытта д?б??н?к ?йд?сп?ттэр. Т??рдэр ба?ылыктарынан Ашина айма?а буолара. Хазардар ба?ылыктарынан эмиэ Ашина айма?а буолар буолбута.
Т??рдэр Иккис каганаттара эстибитин кэннэ, 965 сыллаахха, Киев кинээ?э Святослав хазардар сэриилэрин урусхаллаабыта. Ол кэннэ у?ун сукка о?устаран, итэ?элтэн сылтаан иирсэн, хайды?ан, хазардар м?лт??б?ттэр.
Онтон нуучча государствотыгар холбо?он, христианскай итэ?эли ылыммыттара. Хас да ?йэ устатыгар т?р?т тылларын умнан, олоччу нуучча тылыгар к?сп?ттэрэ. Эр-ойох ылсан, тас дь???ннэрэ эмиэ уларыйбыта. Былыргыта Азия омуктара буолалларын т?р?т да умнубуттара. Бэйэлэрин ха?аактарбыт диэн ааттанар буолбуттара. Т?? былыргы ?б?гэлэрин хааннара тардан, акка олус сыста?астар. Сэрии?иттэр. Бэрээдэги соччо билиммэт дьон. «Мы – вольные казаки» диэн тыллаахтар. Былыргы ?б?гэлэрин абыычайдарын туту?ан, атамааны таллахтарына, кымньыынан та?ыйбыта буолаллар.
Т??? да нуучча тылыгар к?сп?ттэрин и?ин, былыргы ?б?гэлэрин тыллара, хайдах биир эмэ хаалбат буолуой. Казак, атамаан, аманаат, ясыр, ямщик, караул, кандалы, балаган, башмак, балык, камыш, туман, барыш, орда, улус э?ин диэн былыргы ?б?гэлэрин тыллара билигин да?аны кэпсэтэр тылларыгар баар. Кинилэри ?т?ктэн нууччалар эмиэ оннук са?араллар. Былыр-былыргыттан омуктар бииргэ алты?ан олорон, эргинсэн э?ин, тылларын байыты?аллар, уларыталлар да?аны. Былыргы т??рдэр а?аны ата диэн ааттыыллара. Ха?аактар атамаан диэн тыллара ити тылтан тахсар.