?йэ кирбиитигэр

Захаров Федот

– Биhиэхэ дьэ киhи астынар гына амсаттылар. Бэйэлэрэ к?н аайы сииллэр ?h?, – Хачарба диэн ааттаах кыра у?уохтаах киhи килиэби айа?ар уган ыстыыр.

– Нууччалар бодорустахха судургу эбиттэр. Дьон дьон курдуктар, – ?h?с киhи са?ата иhиллэр.

– Хата, кимнээ?эр ?ч?гэйдик аhаталлар. Мин Сымыhах баайга дьиэ туппутум. Онно ?лэhиттэрин кур сыhык этинэн, хара иhинэн аhатара. Ону да?аны тото-хана сиэппэт, – Хара Бытык миинтэн баhан сыпсырыйар.

– Нууччалар талаан а?албыт сылгыларын этинэн аhаталлар, – кытыыга олорор киhи са?ата иhиллэр.

– Туох да диэбит иhин, нууччалар – ?ч?гэй

дьон, – ?h?с киhи к?м?скэhэр. – Ити акаары дьон нууччалары утарсаллар. Ох саалаах эрэ эрээри, тимир саалаах дьону кытта охсуhан ?л?лл?р. Хаhан кинилэри кыайаары. Нууччалар киис тириитин к?рд??ллэр. Ону биэрэ-биэрэ олордуннар ээ, хам бааччы. Оччо?о тыытыа суох этилэр.

– До?оттоор, бу олорон, мин биири санаан кэллим. Ону кэпсиибин дуо? – Хара Бытык дьонун эргиччи к?р?р.

– Кэпсээ.

– ?н?р тыа?а икки нууччаны кытта мас кэрдэ та?ыстым. Онно, арай, тииккэ мо?отой чыбыгыраан та?ыста. Биhиги т?hэрээри, тула туран маhынан быра?аттаатыбыт. Онно мин хамсаабакка туран, соруйан, сиргэ т?hэн с??рб?т мо?отойу куоттаран кэбистим.

– То?о?

– Эмискэ санаатым – бу атын омуктар кэлэн, маспытын кэрдэн, кыылбытын-с??лб?т?н ?л?р?н эрдэхтэрэ диэн. К?р, мо?отойу кытары харыhыйдым ээ. Киhи оннук буолар эбит…

Бары са?ата суох санаа?а т?ст?лэр.

* * *

Промысловиктар ыраах тиийэн бултаары, биир кочанан аллара диэки устубуттара. Алдан ?р?с т?рд?гэр тиийэн, кыра ??тээн дьиэ туттан, кыстаан олорон бултуур санаалаахтар. А?ыйах киhи чугас эргин сылдьан бултуур. Оттон ха?аактар тутууга ?лэлииллэр. Остуруок тутуута билигин да?аны ситэрэ ыраах. Сорох дьиэлэргэ орон да, оhох да о?оhулла илик.

Хаар т?сп?т?н кэннэ, сахалар от-мас тиэйиитигэр ?лэлээтилэр. Сорохтор дьиэбит ?лэтэ хаалла диэн к???ллэтэн бардылар. Остуруок иhигэр тутуллубут саха бала?аныгар ясырь дьахталлар олороллор. Иккис саха бала?ана аманаакка ананан тутуллубута. Онно киис тириитин а?алартан аккаастаммыт а?а ууhун баhылыгын эбэтэр харыhыктаах киhилэрин а?алан хаайан сытыарыахтаахтар. Д?кс? «съезжая изба» диэн ааттанар, саха тойотторун к?рс?р э?ин улахан бала?ан тутуллуохтаах.

Алтынньы – албын ый. Т?h? да хаар т?сп?т?н иhин, ичигэс буолар. К?н кэм да уhун. Хаар чараас буолан, булка хаамарга ?ч?гэй. Бу кэм?э булт элбиир. Улааппыт, сиппит кыыл о?ото мэнээктээн, чараас хаарга суола-ииhэ дэлэйэр. Ону к?р?-к?р? кэлии ки?и к?нд? т??лээх элбэх дойдута эбит дии саныыр. Баайы-дуолу сомсон ыларга ымсыы, о?уруктаах санаата к??h?рэр. Саха баайдара элбэх т??лээхтээх эрээрилэр соруйан кистииллэр дэhэллэр.

Сэтинньи ый ??ннэ. Хаар халы?аан, к?н кылгаан, халлаан тымныйан барда. Киис тириитэ эрдэ ситэр. То?о эрэ биир да киис тириитин а?ала иликтэр. Ол эрээри билигин эрдэ. Булчуттар тыаттан киирэ иликтэрэ буолуо. Ахсынньы ый ??ннэ?инэ а?алыахтара.

Ый ортотун диэки ?й?к баай ыыппыт киhитэ биэс уон кииhи а?алан туттарда. Онтон сотору Мымах баай кэлэн, т??рт уон киис тириитин биэрдэ. Бекетов кинини ?ч?гэйдик к?р?стэ. Ол эрээри «элбэх дьонноох эрээригин кыраны а?албыккын» диэтэ.

Ахсынньы са?атыгар Л?г?й тойон т??рт уон кииhи а?алла. Билигин кииhи к?рг??м?нэн а?алыахтаах этилэр да, мэлигир. Олох мэлитээри гыннылар

дуу диэбиттэрин кэннэ, били дьаhаах т?л??х буолан анда?айбыт Мэ?эттэн Босхо? Боруохал отут кииhи а?алла. Улахан а?а ууhун аатыттан диэтэххэ а?ыйах.

Ахсынньы б?т??тэ онтон-мантан кэлитэлээтилэр да, с??рбэччэлии, бэл, уоннуу эрэ киис тириитин а?алан туттардылар. Холобур, Н??р?ктээйи тойоно Чыппа Кэрэмэй уон икки эрэ киис тириитин ыыппыт. Но?ой боотуртан с??рбэ киис тириитэ кэллэ. Арай Хатылы баайа Аан ??чэй алта уон киис тириитин ыыппыт.

Тохсунньу ый ортотугар диэри кэтэстилэр да, икки эрэ киhи кэлэн барда. Халы? ха?аластар мэлиттилэр. Кинилэртэн ?й?к эрэ ыыппыта. Дыгын уолаттара биллибэтилэр.

Петр Бекетов десятниктары, пятидесятниктары, сааhырбыт ха?аактары кытары с?бэлэhэргэ быhаарынна. Маннык быhыы сал?анан барда?ына, хайдах да табыллыа суох. Саха бала?аныгар киирэн, остуол тула олордулар.

– Казаки, вы видели, иноземцы дурны и не послушны, – диэн Бекетов этиитин са?алаата. – Слишком мало ясака привезли. От иных совсем нет. Что будем делать? Как привести их под великую государева руку?

Ха?аактар бэйэ-бэйэлэрин к?рс?н са?ата суох олордулар. Ким са?алыырын кэтэhэллэр быhыылаах. Онтон Тимофей диэн сааhырбыт ха?аак:

– Аны сайын со?урууттан дьон эбии кэлэллэрин кэтэhиэххэ, – диэн эттэ.

Бекетов с?б?лэспэтэх курдук баhын хамсатан баран, этэр:

– Не горазд ты, Тимофей Петрович, говорит. У меня сумненья есть, что придет много людей. Якутскую орду можно малыми силами покорить.

– Истинно так, – Василий диэн ха?аак ?нд?х гынар. – Их только жестокими приступами можно смирять. Детей и жен полон взять, дома их жечь. Чтобы иноземцы слышали государеву грозу и боялись, и государев ясак привозили. Только так. Других слов они не понимают.

– Надо идти со всеми своими людьми в улус и громить, – эдэр Осип Галкин сутуругунан остуолу охсор. Кини – Иван Галкин быраата.

– Да, смирять можно только войною. Но небольшим разореньем, чтобы ясачной казне ущерба не было, – диэн Бекетов кэпсэтиини т?м?кт??р.

Биир улууhу баран урусхаллаатахпытына, атыттар истэннэр утарылаhыахтара суо?а, д?кс? дьаhаах а?алыахтара диэн т?м?ккэ кэллилэр. Онтон хайа улууска барары быhаардылар. Оччо ыраа?а эбэтэр олус чугаhа суох сир буолуохтаах диэтилэр. Биир ха?аак Д?пс???э барарга этии киллэрдэ. Иван Галки??а д?пс?ннэр улахан утарсыыны о?орбуттара. Быйыл буолла?ына дьаhаа?ы а?албатылар. Сэрэппэккэ эрэ урусхаллыыр сатамньыта суох буолуо, ма?най алта-сэттэ ха?аагы ыытан кэпсэтиннэрэн к?р?рг? диэн этии киирбитигэр с?б?лэстилэр.

* * *

Олунньу ыйга били ааспыт сайын ?р?с ??hээ ?тт?гэр кыстыы барбыт дьон табыллыбакка эргиллэн кэллилэр. То?устартан дьаhаах хомуйан, бултаан кыстыахпыт дии санаан барбыттара. Кыстаан олордохторуна, то?устар кэлэн саба т?сп?ттэр. Онно нэhиилэ к?м?скэнэн, аманаакка тутуллубут икки киhини босхолоон ыыппыттар. Ол эрэ кэнниттэн сэриилээбит то?устар барбыттар. Ытыалаhыыга баhылыктара Иван Колмогоров оххо табыллан ?лб?т. ?кс?лэрэ бааhырбыт. Онон т?нн??h?б?т диэбиттэр. Эйэлээх то?устар баар буоланнар, сахалар олорор сирдэригэр диэри табанан т?hэрбиттэр.