150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі
Шрифт:
Пасля анексіі Расеяй нашы землі ўвайшлі ў гэтак званую мяжу аселасці, па-за якой царскі ўрад у 1794 годзе забараніў габраям сяліцца. Напярэдадні Першай сусветнай вайны яны складалі блізу 14 % усяго насельніцтва Беларусі. Бальшыня іх жыла ў гарадах і мястэчках (нярэдка іх было тут да 50–60 %).
Беларускія габраі займаліся рамёствамі, гандлем, дробным прадпрымальніцтвам, ліхвярствам. Яны жылі замкнёнымі тэрытарыяльнымі супольнямі — кагаламі. Пасля скасавання ў сярэдзіне мінулага стагоддзя кагальнай сістэмы шмат хто з іх пачаў адмаўляцца ад традыцыяў свайго этнасу, засвойваць дасягненні эўрапейскай культуры. У гэтым часе ўзнікла
У 20-х гадах ХХ стагоддзя гэтая мова была адной з чатырох дзяржаўных моваў БССР. На ідыш выходзілі часопісы і газеты, былі габрайскія аддзелы ў Інстытуце беларускай культуры і Беларускай Акадэміі навук, у музеях, працавалі тэатры, навучальныя ўстановы.
Пад час Другой сусветнай вайны ў выніку фашысцкага генацыду загінула 300 тысяч беларускіх габраяў. Калі ў 1926 годзе яны складалі 8,2 % насельніцтва БССР, дык у 1959 годзе — толькі 1,8 %. Паводле перапісу 1989 года, у Беларусі налічвалася 112 тысяч габраяў, або трохі болей за 1 %. Апошнім часам павялічылася колькасць габраяў, што эмігруюць з Беларусі ў Ізраіль, ЗША ды іншыя краіны.
Беларускія габраі далі свету выдатных вучоных, пісьменнікаў, мастакоў, дзяржаўных дзеячоў. Сярод іх — філосаф Саламон Майман (Хейман), гравёр Гершка Ляйбовіч, класік габрайскай літаратуры Мендэле Мойхер-Сфорым, стваральнік мовы эсперанта Людвік Заменгаф, мастак Марк Шагал, класік беларускай літаратуры Змітрок Бядуля (Самуіл Плаўнік), фізік-тэарэтык Якаў Зяльдовіч, скульптар Заір Азгур, пісьменнік-фантаст Айзек Азімаў, першы прэзідэнт Ізраіля Хаім Вейцман, фізікахімік Віталь Гальданскі, заснавальнік электронных СМІ Давід Сарноў, лаўрэат Нобелеўскай прэміі Арон Клуг.
31. Які ўдзел бралі беларусы ў гусіцкіх войнах?
Грунвальдская перамога прынесла Вялікаму Княству Літоўскаму павагу ўсяго эўрапейскага свету. У 1413 годзе прапаведваць сваё вучэнне прыехаў у Беларусь найбліжэйшы паплечнік Яна Гуса магістар Геранім Пражскі. Ён наведаў Вільню, Віцебск, а паводле некаторых звестак, і Полацак. У сваіх казаннях Геранім выкрываў злоўжыванні каталіцкага духавенства, выступаў супраць нямецкага панавання ў Чэхіі. Пра вялікі ўплыў яго казанняў сведчыць паведамленне кракаўскага біскупа, што магістр Геранім Пражскі выклікаў «невядомае раней у гэтым краі хваляванне ў святарстве і народзе».
Калі ў 1419 годзе ў Чэхіі пачаўся нацыянальна-вызвольны і рэфармацыйны рух, вядомы пад назовам «гусіцкія войны», Вітаўт Вялікі атрымаў ад чэхаў прапанову стаць іх каралём. Каб унікнуць непазбежнага ў такім разе вострага канфлікту з каталіцкім светам (на чэшскі пасад прэтэндаваў таксама імператар Святой Рымскай імперыі Сігізмунд І), наш гаспадар адказаў на прапанову тым, што паслаў на дапамогу гусітам пяцітысячнае беларускае войска на чале з сваім пляменнікам Жыгімонтам Карыбутавічам, здольным ваяводам, які некалі ў Грунвальдскай бітве камандаваў асабістай харугвай. Жыгімонт узяў штурмам замак Нэстаў у Маравіі ды разаслаў адтуль грамату, дзе пісаў, што прыйшоў, каб кіраваць краінай і бараніць яе ад ворагаў.
У траўні 1422 года Жыгімонт увайшоў у Прагу. Чэшскі сойм абвясціў яго каралеўскім намеснікам. Новы ўладар краіны прысягнуў кіраваць згодна з хрысціянскім правам і Божымі запаветамі. Пазней, у 1424 годзе, ён на вачах
Ідэі гусізму ў Вялікім Княстве Літоўскім настолькі пашырыліся, што дзеля барацьбы з імі ў 1436 годзе была ўведзеная інквізіцыя, аднак яе дзейнасць у нашай верацярпімай дзяржаве трывала толькі 43 гады.
32. Хто такі Казімір Ягайлавіч?
Ад 1440 да 1492 года вялікакняскі пасад займаў Казімір Ягайлавіч (1427–1492), які з 1447 года быў адначасова і каралём польскім. Пасля гібелі ў бітве з туркамі пад Варнай (1444) ягонага брата Ўладзіслава Казімір стаў адзіным прадаўжальнікам дынастыі Ягайлавічаў.
Час Казіміра — гэта час эвалюцыі дзяржаўнага ладу Вялікага Княства ад неабмежаванай манархіі ўзору Вітаўта да манархіі парламенцкага тыпу. Менавіта пры ім узмацняецца роля Рады ў кіраванні дзяржавай. Паны-рада практычна ажыццяўлялі ўладу, калі віленскі пасад заняў 13-гадовы князь. Рада выступала таксама як найвышэйшы выканаўчы орган у часе працяглых ад'ездаў гаспадара з Княства пасля таго, як ён атрымаў польскую карону. Да заслугаў Казіміра трэба аднесці яго заканатворчую дзейнасць. Пры ім у 1468 годзе быў створаны Судзебнік, які стаў першай спробай кадыфікацыі беларускага права.
У вонкавай палітыцы Казімір імкнуўся да захавання тэрытарыяльнай цэласнасці дзяржавы: у 1444 годзе забраў у Польшчы захопленую ёю раней Дарагічынскую зямлю, захаваў у складзе Вялікага Княства Валынь, якой дамагаліся палякі.
Гэты гаспадар змог даволі працяглы час забяспечваць мірнае развіццё краіны. Але сродкі забяспечання былі не заўсёды прымальныя і перспектыўныя для магутнасці і ўплывовасці Вялікага Княства. Калі ў выніку вайны з Тэўтонскім Ордэнам (1454–1466 гады) гэты адвечны супернік быў канчаткова разбіты і перайшоў у васальную залежнасць, то на ўсходзе — супраць маладой Маскоўскай дзяржавы і Крымскага ханства — наш манарх дзейнічаў нерашуча. Пасля дамовы 1449 года паміж Казімірам і Васілём ІІ Вялікае Княства адмаўлялася ад прэтэнзій на Ноўгарад Вялікі і Пскоў. Масква ж пасля вызвалення ад мангола-татарскага іга набірала агрэсіўную актыўнасць у заходнім кірунку. Вынікам гэтай актыўнасці сталася змова ў Кіеве супраць Казіміра, выкрытая ў 1481 годзе.
Закончыў жыццё Казімір Ягайлавіч у Горадні ў 1492 годзе. Пахаваны ў Кракаве ў капліцы Святога Крыжа.
33. Чаго дамагалася Марфа Пасадніца?
У другой палове ХV стагоддзя Маскоўская дзяржава пачала сілаю падпарадкоўваць іншыя княствы і землі Русі. Адным з найбольш зацятых супернікаў Масквы была Ноўгарадская баярская рэспубліка. Тут здаўна існавала моцная антымаскоўская партыя. Ноўгарад Вялікі меў вельмі шчыльныя гандлёвыя і культурныя кантакты з Эўропай. Ён не зазнаў мангола-татарскай няволі і адпаведна азіяцкага ўплыву на грамадска-палітычнае жыццё. Яго жыхары даражылі сваім рэспубліканскім ладам, незалежнасцю.