150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі
Шрифт:
М.Гусоўскага часам беспадстаўна прыпісваюць да жамойцкае, украінскае або польскае літаратуры, не ўлічваючы відавочных сведчанняў яго беларускага паходжання ў самой паэме. Зубр, на якога ў маладосці паляваў паэт, не вадзіўся ў стэпах Украіны, а рака яго маленства, Дняпро, як вядома, не працякае ні ў Польшчы, ні ў Жамойці. Да таго ж, ідэал паэта — Вітаўт — у палякаў ніколі асабліва не шанаваўся. І нарэшце, сама галоўнае — беларуская ментальнасць, якою прасякнуты твор і якая фіксуецца на ўсіх роўнях ягонае будовы.
Прызнанне ў свеце паэтычнага таленту аўтара «Песні пра зубра» засведчана міжнароднай арганізацыяй ЮНЕСКО, якая ўключыла імя Міколы Гусоўскага
43. Калі было запачаткавана беларускае канстытуцыйнае права?
Распрацоўка канстытуцыйнага права ў Беларусі пачалася яшчэ ў ХІV стагоддзі ў агульназемскіх і абласных прывілеях, але ў іх былі толькі асобныя нормы, якія забяспечвалі правы шляхты. Зыходным момантам у развіцці канстытуцыйнага права ў нашай дзяржаве паслужыў прывілей вялікага князя Казіміра 1447 года. Наступным этапным дакументам быў прывілей вялікага князя Аляксандра 1492 года, які можна назваць хартыяй вольнасцяў, першай агульнадзяржаўнай канстытуцыяй. Але найбольш поўна канстытуцыйныя нормы былі выкладзеныя ў Статутах Вялікага Княства Літоўскага 1529, 1566 і асабліва 1588 года.
Статут 1588 года прадугледжваў крымінальную адказнасць шляхціча за забойства простага чалавека, абвяшчаў ідэю верацярпімасці, забараняў перадачу вольнага чалавека за даўгі або злачынства ў няволю, абмяжоўваў пакаранне непаўналетніх (да 16 гадоў).
Праз увесь Статут праводзіцца ідэя ўмацавання прававога парадку, пры якім усе дзяржаўныя органы і службовыя асобы абавязаны дзейнічаць толькі ў адпаведнасці з законам. Ідэя законнасці становіцца прыярытэтнай ў дзяржаўным жыцці Вялікага Княства ХVІ-ХVІІІ стагоддзяў.
Характэрна, што Статут 1588 года фактычна ігнараваў акт Люблінскай вуніі, замацоўваў і юрыдычна афармляў незалежнасць Беларускага гаспадарства. Ён абавязваў урад вярнуць адлучаныя ад Вялікага Княства землі, забараняў прызначаць на дзяржаўныя пасады і надзяляць зямлёю «чужаземцаў і загранічнікаў», у тым ліку і палякаў, захоўваў адасобленасць дзяржаўных установаў, войска, заканадаўства, эканомікі і фінансаў.
Статут 1588 года быў надрукаваны ў Вільні, у друкарні Мамонічаў, на беларускай мове, а пазней неаднакроць перакладаўся на іншыя эўрапейскія мовы — польскую, нямецкую, французскую, лацінскую, украінскую, расейскую. Ён завяршыў кадыфікацыю права ў Вялікім Княстве. Паводле дасканаласці і лагічнай завершанасці яму не было роўных у тагачаснай Эўропе. А абвяшчэнне ідэі зверхнасці права ў перыяд феадалізму сведчыла аб зараджэнні новай дзяржаўна-прававой тэорыі.
Наш Статут значна ўплываў на заканатворчасць суседніх народаў: яго выкарыстоўвалі пры кадыфікацыі прускага права, ён быў крыніцаю права ў Польшчы і Ўкраіне, ужываўся ў судах Латвіі і Эстоніі. Многія артыкулы Статута без зменаў перайшлі ў расейскае «Соборное уложение».
Усё гэта сведчыць пра высокі ровень развіцця юрыдычнай думкі і дзяржаўных інстытуцый Беларусі ў яе «залатую пару».
44. Што такое паны-рада?
Паны-рада (у дакументах на лацінскай мове — сенат) — гэта найвышэйшы орган дзяржаўнага кіравання Вялікага Княства Літоўскага, які развязваў галоўныя пытанні нутраной і замежнай палітыкі гаспадарства, адыгрываў істотную ролю ў
У склад Рады ўваходзілі: маршалак земскі (старшыня на паседжаннях Рады і Сойму), маршалак дворны (начальнік шляхты, што служыла пры двары вялікага князя), найвышэйшы гетман (галоўны начальнік узброеных сілаў), канцлер (кіраўнік Дзяржаўнай Канцылярыі), земскі падскарбі (міністр фінансаў), ваяводы (кіраўнікі адміністрацыі тэрытарыяльных адзінак — ваяводстваў), кашталяны (начальнікі найважнейшых замкаў і адначасова адміністратары зямельных уладанняў вялікага князя).
Сярод радных паноў былі магнаты з знакамітых родаў — Радзівілаў, Сапегаў, Хадкевічаў, Гаштаўтаў, Храптовічаў, Глябовічаў, Гальшанскіх, Забярэзінскіх, Іллінічаў, Кязгайлаў, Кішак, Няміраў, Осцікаў, Астрожскіх, Пацаў, Солтанаў, Багавіціновічаў.
Ад канца ХV стагоддзя роля Рады ў агульнадзяржаўным жыцці ўсё больш узрастала — з дарадчага органа пры гаспадары яна паступова ператварылася ў вельмі ўплывовы орган улады. Аб'яднаўшы свае намаганні, паны-рада з часам дамагліся абмежавання ўлады вялікага князя. У 1492 годзе вялікі князь Аляксандар мусіў выдаць прывілей, які істотна абмежаваў ягоныя правы як у нутраных, так і ў замежных справах: прынцыповыя пытанні дзяржаўнай палітыкі ён не меў права развязваць без згоды Рады.
На працягу ўсяго часу свайго існавання Рада мела выключна важнае значэнне ў палітычным, эканамічным і духоўным жыцці Вялікага Княства.
45. Што такое Вялікае Княства Літоўскае?
Вялікае Княства Літоўскае — гэта сярэднявечная беларуская дзяржава, што паўстала ў ХІІІ стагоддзі на Новагародскай зямлі. Умацаванне яе адбывалася на эканамічным і культурным грунце старадаўных беларускіх княстваў — Полацкага, Турава-Пінскага і Смаленскага.
Жамойты (або, як сёння яны сябе называюць, летувісы) да ўзнікнення Вялікага Княства Літоўскага не мелі ніякага дачынення. Утварэнне яго дыктавалася інтарэсамі беларускіх феадалаў, нашыя старажытныя землі складалі аснову эканамічнай і вайсковай магутнасці Княства, панавальнае месца ў ім займала беларуская мова і культура, а дзяржаўнае заканадаўства развівалася з традыцыйнага (звычаёвага) права старажытных славянскіх народаў. Такім чынам, азначэнне гэтай дзяржавы як беларускай мае пад сабой усе падставы.
У сваім развіцці Вялікае Княства прайшло тры асноўныя этапы: станаўлення і ўмацавання — ХІІІ-ХІV стагоддзі; росквіту і найвышэйшай магутнасці — ХV першая палова ХVІІ стагоддзя; паступовага аслаблення і заняпаду — другая палова ХVІІ стагоддзя — канец ХVІІІ стагоддзя.
Пачатковы этап станаўлення новай Беларускай дзяржавы характарызаваўся моцнымі цэнтралізацыйнымі тэндэнцыямі Новагародка, ягонай зацятай барацьбой з Жамойцяй, Галіцка-Валынскай зямлёй, а гэтаксама з крыжакамі — Лівонскім і Тэўтонскім ордэнамі. Вялікае Княства няспынна імкнулася да пашырэння сваіх межаў шляхам заваёваў у часы Альгерда (1345–1347) і Вітаўта (1392–1430). Абшары гаспадарства павялічваліся і шляхам мірнага пераходу пад ягоную юрысдыкцыю суседніх дзяржаваў, яскравы прыклад чаго — добраахвотнае далучэнне да Княства ў 1559–1560 гадах Інфлянтаў, якія шукалі паратунку ад Маскоўшчыны.