Буранны паўстанак (на белорусском языке)
Шрифт:
Некаторы час яны iшлi моўчкi, кожны заняты сваiмi думкамi. Дзiўна было Едыгею чуць такое. Здзiвiўся ён, што можна, аказваецца, i так разумець сваю сутнасць на зямлi. I ўсё-такi ён вырашыў высветлiць тое, што яго ўразiла:
– Усе думаюць, дый па радыё кажуць, што дзецям нашым будзе жыць лепш i лягчэй, а табе здаецца, што iм давядзецца цяжэй, чым нам. Атамная вайна надарыцца, цi што?
– Ды не, не толькi таму. Вайны, можа, i не будзе, а як i будзе, то не хутка. I не пра хлеб гаворка. Проста кола часу круцiцца ўсё хутчэй. Iм давядзецца да ўсяго даходзiць самiм, сваiм розумам i за нас часткова адказваць. А думаць заўсёды цяжка. Таму iм будзе цяжэй, чым нам.
Едыгей не стаў удакладняць, чаму ён лiчыць, што мыслiць заўсёды цяжка. I дарэмна
– Я да чаго гэта кажу, - нiбы адзываючыся на сумненнi Едыгея, працягваў Абуталiп.
– Для малых дзяцей дарослыя заўсёды здаюцца разумнымi, аўтарытэтнымi. Вырастуць, глянуць - а настаўнiкi, гэта значыць мы, не так ужо i многа ведалi i не такiя ўжо разумныя, як здавалася. З iх i пасмяяцца можна, iншы раз нават не вельмi дасведчанымi здаюцца iм састарэлыя настаўнiкi. Кола часу ўсё хутчэй i хутчэй раскручваецца. I, аднак, пра сябе мы самi павiнны сказаць апошняе слова. Нашы продкi iмкнулiся зрабiць гэта ў сказаннях. Хацелi даказаць нашчадкам, якiя яны былi вялiкiя. I мы мяркуем цяпер пра iх паводле iх духу. Вось i я раблю, што магу, для сыноў, што падрастаюць. Мае сказаннi мае ваенныя гады. Пiшу для сыноў мае партызанскiя сшыткi. Усё, як было, усё, што бачыў i перажыў. Прыдадуцца iм, як падрастуць. Але i акрамя гэтага ёсць задумкi нейкiя. У саразеках давядзецца iм расцi. Зноў жа, як падрастуць, няхай не думаюць, што на пустым месцы жылi. Песнi нашы запiсаў старадаўнiя, iх таксама потым не знойдзеш. Песня, як я разумею, - вестка з мiнулага. Укубала твая многа iх ведае, як выявiлася. I яшчэ абяцала прыпомнiць.
– Ну а як жа! Усё ж аральская родам!
– адразу заганарыўся Едыгей.
– А пець на моры добра. Мора, яно ўсё разумее. Што нi скажаш - ад душы ўсё i да ладу на моры.
– Праўда твая. Перачытаў надаўна запiсанае - амаль да слёз з Зарыпай не дайшлi. Як жа прыгожа спявалi даўней! Кожная песня - цэлая гiсторыя. Так i бачыш тых людзей. I хочацца з iмi быць душа ў душу. I пакутаваць, i любiць, як яны. Вось якую памяць пакiнулi пасля сябе. Я i Казангапаву Букей упрасiў успамiнай, кажу, свае каракалпакскiя песнi, запiшу ў асобны сшытак. Будзе ў нас каракалпакскi сшытак...
I так яны iшлi, не спяшаючыся, уздоўж чыгуначнай лiнii. Рэдкая гадзiна выдалася. Лёгка, як працяглы ўздых, замiраў супакоены скок дня той перадвосеньскай пары. Здавалася б, нi лясоў, нi рэк, нi палёў у саразеках, але згасаючае сонца было супакойным дзякуючы наўлоўнаму руху святла i ценю па адкрытым аблiччы зямлi. Няўлоўная, цякучая сiнява прасторы пераймала дых, узвышала думкi, выклiкала жаданне доўга жыць i многа блукаць думкай...
– Паслухай, Едыгей, - загаварыў зноў Абуталiп, успамiнаючы пра тое, што адклаў на пасля ў думках i да чаго павiнен быў вярнуцца пры выпадку.
– Даўно збiраюся спытаць. Птушка Даненбай. Як ты думаеш, напэўна, ёсць такая птушка ў прыродзе, якая так i называецца - Даненбай? Табе не даводзiлася сустракаць такую птушку?
– Дык гэта ж паданне.
– Разумею. Але часта, бывае, пацвярджаецца, што такое ёсць i ў жыццi. Вось, напрыклад, ёсць такая птушка слонка, якая ў нас у Сямiрэччы цэлы дзень спявае ў горных садах i ўсё пытае: "Хто мой жанiх?" Дык тут проста гульня, сугучча. I ёсць казка - чаму яна так спявае. Вось я i думаю: цi няма такога i ў гэтай гiсторыi? Можа, iснуе ў стэпе нейкая птушка, якая крычыць нешта падобнае на iмя Даненбай, i таму яна трапiла ў паданне?
– Не, не ведаю. Не думаў нават, - усумнiўся Едыгей.
– Аб'ездзiў тутэйшы край уздоўж i ўпоперак, але такой птушкi не сустракаў. Мабыць, яе i няма.
– Магчыма, - задумлiва азваўся Абуталiп.
– А што, як няма такой птушкi, то, выходзiць, усё гэта няпраўда? устрывожыўся Едыгей.
– Не, чаму ж. Ёсць жа могiльнiк Ана-Бейiт i нешта, мусiць, тут было. I яшчэ я думаю чамусьцi, што такая птушка ёсць. I яна каму-небудзь патрапiцца. Для дзяцей я так i запiшу.
– Ну, калi для дзяцей...
– няпэўна
На памяцi Бураннага Едыгея толькi два чалавекi ў свой час запiсвалi саразекскую легенду пра Найман-Ану на паперу. Спачатку Абуталiп Кутыбаеў запiсаў яе для сваiх дзяцей на той час, як яны падрастуць, гэта было ў канцы пяцьдзесят другога года. Рукапiс гэты прапаў. Колькi гора прыйшлося выцерпець пасля гэтага. Цi да таго было! Колькi гадоў пазней, у годзе пяцьдзесят сёмым, запiсаў яе Елiзараў Афанасiй Iванавiч. Цяпер яго няма, Елiзарава. А рукапiс, хто яго ведае, напэўна, у яго паперах застаўся ў Алма-Аце... I адзiн, i другi запiсвалi яе, бадай, толькi ад Казангапа. Едыгей быў пры тым, але больш як падказчык-памагаты i нiбы каментатар.
"Вось табе i годы! Калi ж усё гэта было, божа ты мой!" - думаў Буранны Едыгей, пагойдваючыся памiж гарбамi пакрытага папонай Каранара. Цяпер ён вёз самога Казангапа на могiлкi Ана-Бейiт. Круг нiбы замкнуўся. Хавальнiк паданняў ужо сам павiнен знайсцi апошнi супакой на могiлках, гiсторыю якiх помнiў i перадаваў iншым.
"Засталiся толькi мы - я i Ана-Бейiт. Ды i мне хутка таксама сюды. Месца сваё заняць. Усё iдзе да гэтага", - сумна думаў Едыгей, едучы ўперадзе ўсё той жа незвычайнай пахавальнай працэсii, дзе памалу тарахцелi трактар з прычэпам i ў самым канцы калёсны экскаватар "Беларусь". Руды сабака Жалбарс, што сам далучыўся да iх, дазваляў сабе трымацца то ў галаве, то ў хвасце працэссii, то збоку, а то i адбягаў ненадоўга... Хвост ён трымаў па-гаспадарску цвёрда i па баках паглядаў дзелавiта...
Сонца паднялося ўжо на макаўку, наставаў полудзень. Да могiльнiка Ана-Бейiт заставалася не так многа...
VIII
I ўсё-ткi канец пяцьдзесят другога года, дакладней, уся восень i зiма, што насталi, праўда, са спазненнем, але без вiхураў, былi, бадай, найлепшымi днямi для тадышняй жменькi жыхароў Баранлы-Бураннага. Едыгей часта потым сумаваў па тых днях.
Казангап, патрыярх баранлiнцаў, прытым вельмi тактоўны, бо без прычыны не лез не ў свае справы, тады быў яшчэ ў самай сiле i пры найлепшым здароўi. Ягоны Сабiтжан ужо вучыўся ў кумбельскiм iнтэрнаце. Сям'я Кутыбаевых на той час грунтоўна асела ў саразеках. На зiму ўцяплiлi барак, бульбы назапасiлi, валёнкi для Зарыпы i хлапчукоў набылi, мукi цэлы мех прывезлi з Кумбеля, сам Едыгей прывёз яе на памажнелым ужо Каранары. Абуталiп i справу сваю рабiў, i вольны свой час па-ранейшаму бавiў з малымi, а начамi старанна пiсаў.
Былi яшчэ дзве-тры сям'i станцыйных рабочых, але, папраўдзе, часовых людзей на раз'ездзе. Тадышнi начальнiк раз'езда Абiлаў таксама здаваўся неблагiм чалавекам. Нiхто з баранлiнцаў не хварэў. Служба ладзiлася. Дзецi раслi.
Надвор'е стаяла цудоўнае для саразекаў - зрудзелая, бы хлебная скарынка, восень! А потым зiма падахвоцiлася. Снег лёг адразу. I гэтак жа цудоўна, толькi бела-бела, стала ўсё наўкруг. I ў той вялiкай белай маўклiвасцi чорнай нiткай наструнiлася чыгунка, а па ёй, як заўсёды, iшлi i iшлi цягнiкi. I збоч гэтага няспыннага руху, сярод снегавых узгоркаў, тулiўся маленькi пасёлачак раз'езд Баранлы-Буранны. Колькi дамкоў i ўсё астатняе... Праезджыя калi-нiкалi безуважна спынялi позiрк на тых мясцiнах, i тады здаралася, прачыналася ў сэрцах iхнiх мiжвольная шкадоба да невядомых жыхароў мясцiн тых...
Але дарэмнай была тая мiжвольная шкадоба. Баранлiнцы перажывалi харошы год, калi не лiчыць пякельнага лета, але ж тое ўсё мiнулася. Ды i наогул жыццё паўсюль наладжвалася пасля вайны. Пад Новы год зноў чакалi знiжэння цэн на прадукты i прамтавары, i хоць у крамах яшчэ i не ўсяго хапала, але ўсё-ткi з кожным годам лепшала...
Звычайна Новаму году баранлiнцы не надавалi асаблiвага значэння, не чакалi з асаблiвым пачуццём тыя дванаццаць начных гадзiн. Служба на раз'ездзе павiнна была iсцi сваiм парадкам, не лiчачыся з тым, дзе i калi настане Новы год. Ды i па гаспадарцы зiмой клопатаў хапала. У печы трэба палiць, за скацiнай патрэбны нагляд i на выпасе i ў загонах. Нацягаецца чалавек за дзень, яму б толькi да сну таго дарвацца.