Гісторыя і міфы
Шрифт:
Я маю на ўвазе насаджэнне міфаў «западнорусизма»; міфаў пра існаванне беларусаў выключна ва ўлонні дабрадзейкі «матушки России», якая толькі і робіць, што ратуе іх ад «чужынцаў». У выніку настойлівага насаджэння такіх міфаў грамадзянства Беларусі было пераарыентаванае з традыцыйных «самастойніцкіх» поглядаў на мінулае — на імперскія, якія поўнасцю супадалі з дарэвалюцыйнымі русіфікатарскімі. Гэта не магло не спрычыніцца да рэзкага падзення даверу да гісторыкаў тыпу Абэцэдарскага. Бо такія спецыялісты зыходзілі з пераканання неабмежаванага маніпулявання гістарычнай сведамасцю грамадства, з падмены гістарычных ведаў вышэй памянёнай гістарычнай ідэалогіяй. Адсюль у гістарычнай навуцы з'явілася пагарда да фактаў: фальшаванне гістарычных
Мне даспадобы іншая пазіцыя — пазіцыя дыялогу, пазіцыя шчырай, адкрытай размовы з грамадствам, гэта значыць партнёрскія паводзіны. Яны закладаюць рэчавае стаўленне да пазанавуковых гістарычных уяленняў, якія немінуча функцыянуюць у грамадстве побач з навуковымі. Надзённыя, побытавыя веды гісторыі складаюцца як з праўдзівых, так і з памылковых элементаў. Некаторыя лічаць, што іх трэба «выкараняць». Я мяркую, што трэба разважліва спрабаваць рабіць іх больш навукова абгрунтаванымі. На мой погляд, іншага шляху да рацыяналізацыі гістарычнай сведамасці грамадства, а гэта значыць да разумення ісціны, апрача паступовага выцяснення з яе фальшывых элементаў і замяшчэння іх магчыма праўдзівымі ведамі, няма.
Ненармальныя ўмовы нацыянальнага жыцця пад час доўгай няволі ў значнай ступені вызначылі ўяўленні беларусаў аб сваёй гісторыі. З'явіліся стэрэатыпы не тых, хто будаваў, а тых, хто заваёўваў і разбураў Беларусь. Расчараванне спадчынай таталітарызму і сучаснасцю можа спрычыніцца да стварэння чарговых гістарычных утопій, да «антыміфаў» ці новых міфаў, да чаго іншым разам з зусім добрымі намерамі заклікаюць у друку [49].
Гэтак заўсёды бывае ў перыяд крызісаў. Гісторыя, якая выракаецца балючай праўды, якая кажа толькі тое, што грамадства ў дадзены момант хоча пачуць, траціць магчымасць не толькі чаму-небудзь навучаць, але (раней ці пазней) шмат са свайго аўтарытэту.
Вось чаму я палічыў бы надзённым вярнуцца да вопыту такіх сумежных з гісторыяй гуманітарных навук, як сацыялогія, псіхалогія, этналогія, культуралогія, і паспрабаваць разабрацца ў стасунках міфа і гісторыі.
Разуменне міфа. Праблема стасунку паміж міфамі і гісторыяй дасюль недастаткова высветленая. На праблему міфаў ужо даўно звярнулі ўвагу этнолагі, сацыёлагі, псіхолагі, культуролагі, тэолагі, гісторыкі літаратуры, гісторыкі мастацтва. Гісторыкі ж грамадства гэтую праблему абміналі, што асабліва датычыць літаратуры краін былога СССР. Бо, як той казаў, у доме шыбеніка аб вяроўцы не гавораць. Амаль усе гуманітарныя навукі там былі наскрозь прасякнутыя міфамі. Мне не ўдалося знайсці ў расейскім навуковым друку адпаведных працаў пра месца міфа менавіта ў гістарычнай думцы. Адна з галоўных прычын таго — у неадназначных стасунках тэрмінаў «міф» і «гісторыя». Азначэнне міфа, якое ўспрымалася б усімі — і навукоўцамі, і неспецыялістамі аднолькава, даць цяжка. Тэрмін «міф» мае некалькі значэнняў. Навукоўцы розных профіляў даюць міфу розныя дэфініцыі — ад этналагічнай у Тайлара праз псіхалагічную ў Юнга да тэасофскай у Лосева.
Для Мірча Эліядэ міф — гэта апавяданне пра падзею, што адбылася ў дагістарычныя часы чалавецтва, для Леві-Строса — гэта сістэма паміж сэнсавымі супрацьлегласцямі, якія змешчаныя ў розных плоскасцях. Сацыёлагі разглядаюць міф у аспекце першаснасці ў дачыненні да дадзенай устойлівасці сацыяльна-культурнай супольнасці (ці культурнай папуляцыі), бо ён стварае сацыяльнае быццё, а паводле тэолага Бультмана, міф — аб'ектывацыя панадсветавага. У гэтым выпадку культурная папуляцыя выступае як крэатура міфа, а той, у сваю чаргу, і ёсць прастора каштоўнасцяў і мэтаў, у якой чалавек жыве. Нутраная праца па пераадоленні разыходжанняў міфа і канкрэтных падзеяў, якія перажывае асоба, — гэта і ёсць змест духоўнага жыцця. Такім чынам,
У вузкім значэнні этнолагаў міф — гэта апавяданне пра багоў і іхныя ўчынкі, пра пачаткі свету, пра паходжанне рэчаў, з'яваў, установаў. Пачатковая, асноўная якасць міфа — вера ягоных носьбітаў у суцэльную верагоднасць міфічнага апавядання.
Згодна з меркаваннем Бэскама, міф ёсць празаічнай аповесцю, што ўзнаўляецца грамадствам, якое лічыць яе праўдзівым паведамленнем пра падзеі сівой мінуўшчыны. Этнолагі зважаюць на тое, што міфічныя здарэнні, якія развіваюцца ў часе, складаюць структуру, стасоўную адначасова і да мінулага, і да сучаснага, і да будучага. У выніку міф — гэта ўяўленне існай і нязменнай (спыненай) рэчаіснасці [50].
Апісваючы паходжанне элементаў свету, міф аднолькава тлумачыць іх структуру і надае ім сэнс. Паходжанне чагосьці з міфічных часоў складае найвышэйшы сэнс, які не патрабуе ніякіх дадатковых абгрунтаванняў. Міф непасрэдна мадэлюе і асвячае прынцыпы жыцця адзінкі і грамадства, падаючы прызнаныя дадзеным грамадствам узоры паводзін. Міфічны час — эпоха першых і з гэтай прычыны ўзорных рэчаў.
Другое, пашыранае, разуменне міфа прыводзіць да прызнання яго своеасаблівага спосабу бачання і адчування свету. Ён можа праяўляцца не толькі ў тыповай міфічнай аповесці, але таксама ў іншых формах, напрыклад у песнях. Такое тлумачэнне міфа датычыць, як правіла, першабытнага грамадства, яго своеасаблівага ладу мыслення, які звычайна называюць сімвалічным.
Такое мысленне канкрэтнае, з крайняй антрапамарфізацыяй свету. Пашыраным паняццем міфа карыстаюцца галоўным чынам даследнікі першабытных культур. Дзеля аналізу гістарычных міфаў, якія функцыянуюць у сучасных грамадствах, яно, хутчэй за ўсё, малапрыдатнае.
Большае значэнне мае ў гэтым разе абагульненае паняцце міфа. Яго аднолькава можна аднесці як да першабытнага, так і да сучаснага цывілізаванага грамадства.
Чаму ўзнікаюць міфы. Міфы паўстаюць з натуральнай патрэбы чалавека мець цэласную і асэнсаваную карціну свету, з патрэбы бачыць свет як працяглае існаванне, з патрэбы верыць у трываласць людскіх каштоўнасцяў.
Абагульненая канцэпцыя міфа звязвае гэтае паняцце з акрэсленым уяўленнем з'яваў мінулага, сучаснага або будучага. Найбольш пашыраным крытэрам, які адрознівае міф ад іншых уяўленняў ці поглядаў, ёсць ягоная аб'ектыўная памылковасць. З уяўленнем міфа звязана таксама моцная адзінкавая або калектыўная вера ў ягоную сапраўднасць, дзякуючы чаму ён функцыянуе як фактар, што вызначае пазіцыю і паводзіны дадзенай асобы ці калектыву і спосаб успрымання імі рэчаіснасці. У гэтым сэнсе тэрмінам «міф» можна абыймаць розныя формы калектыўнай і індывідуальнай містыфікацыі, такія, напрыклад, як палітычная ідэалогія, стэрэатыпы (нацыянальныя, расавыя, рэлігійныя), мода, прапаганда, рэклама, папулярызацыя кіназорак, спартсменаў, «міс» краінаў, кантынентаў, свету і г. д. [51]
Да асноўных якасцяў зразуметых такім чынам міфічных уяўленняў належаць эмацыйнасць, нарматыўнасць, апераванне сімвалічнымі клішэ, рытуалізаванымі паводзінамі.
Мірча Эліядэ разглядае міф як рытуалізаваны ўзор паводзінаў. Напрыклад, міф «пакутніцтва і барацьбы за лепшае жыццё», што існуе ў сучасным грамадстве, выводзіцца з традыцыі першаснага хрысціянства. Узоры барацьбітоў-рэвалюцыянераў, якія йдуць на смерць дзеля дабра народа, выходзяць з архетыпу святых і пакутнікаў.
Узор пакутніцтва і барацьбы амбівалентны, двухсэнсоўны. З аднаго боку, ён узаконьвае сістэму, уладу, а з другога боку, легітымізуе барацьбу супраць іх. Гэты ўзор вырастае з паняццяў, характэрных для тых грамадстваў, якія паходзяць з вёскі і прадстаўнікі якіх цярпелі пакуты, пакуль не прыстасаваліся да іншага асяроддзя і не ўладкаваліся ў ім, якія вялі барацьбу за сваё існаванне ў гэтым асяроддзі, бо страцілі ранейшыя суседскія сувязі і традыцыйныя ўзоры паводзін.