Гісторыя і міфы
Шрифт:
Савецкая дзяржава баялася адкрыць мяжу. Расейскі народ гатаваўся ў сваім соку і вылучаў нацыяналізм як адзіны сэнс свайго існавання. Пра замежжа ў яго складаліся надта скажоныя ўяўленні. Апроч прапаганды тут значную ролю іграе сам фактар адчужанасці ад усяго астатняга, несавецкага, свету.
Адбывалася прыкладна тое ўяўленне, што ў багамолкі Фяклушы з «Навальніцы» А. Астроўскага:
«У нас закон праведный, а у них, милая, неправедный, что по нашему закону так выходит, а по ихнему все напротив».
У выніку такой закрытасці і трывалай варожасці да ўсіх іншых, «не такіх», у каго ўсё наадварот, узніклі розныя страхі
А. Сіняўскі піша: «Праявы ксенафобіі ў расейцаў часцей за ўсё звязаны з пачуццём і ўсведамленнем сваёй беднасці, галечы, непаўнавартасці. Гэта значыць, узнікае тыповая супярэчнасць: мы, расейцы, лепшыя за ўсіх таму, што нам горш за ўсіх. Гэтае пачуццё асабліва стымулявалі рэвалюцыя і савецкая ўлада, раздзьмухваючы агонь класавай барацьбы. Класавая барацьба час ад часу праяўляецца і ў выглядзе міжнацыянальнай розні. Гэта выбух нянавісці да багатых краінаў менавіта за тое, што яны багатыя, калі мы бедныя.
Гэта класавая зайздрасць, перакладзеная на нацыянальную мову» [103].
Расейскі месіянізм заўсёды прэтэндаваў на ўніверсальнасць, але заставаўся этнацэнтрычным, нават ізаляцыянісцкім. Ён меў сваю логіку, што праходзіла амаль праз усе кірункі расейскай грамадскай думкі. Ці ж не Пушкін чакаў, калі «славянские ручьи сольются в русском море»?
Ці не П. Чаадаеў пісаў, што «про нас можно сказать, что мы составляем как бы исключение среди народов. Мы принадлежим к тем из них, которые как бы не входят составной частью в человечество, а существуют лишь для того, чтобы преподать великий урок миру» [104].
Ці ж не В. Бялінскі пісаў, што ні беларусы, ні ўкраінцы не маюць сваіх уласных моваў, што ўкраінская мова — гэта толькі «областное малороссийское наречие, как и белорусское, сибирское и другие похожие на них областные наречия»?
М. Лермантаў пытаўся:
«Какие степи, горы и моря Оружию славян сопротивлялись? И где веленью русского царя Измена и вражда не покорялись? Смирись, черкес! И Запад и Восток, Быть может, скоро твой разделят рок!»І. Тургенеў працягваў гэтыя думкі: «Мы народ не только европейский, мы недаром поставлены посредниками между Востоком и Западом, недаром наши границы касаются древней Европы, Китая и Северной Америки, трех самых различных выражений общества».
Для расейскага творчага генію ўласцівая ўніверсальная ўсебаковасць. У ім аб'яднаўся, паводле меркавання А. Блока, «и тонкий галльский смысл, и сумрачный германский гений».
Нават М. Бярдзяеў пісаў, што «славянская раса (…) ПРИЗВАНА СКАЗАТЬ МИРУ СВОЕ ПОСЛЕДНЕЕ СЛОВО» [105].
І ўрэшце, «духовный интернационализм был всегда мудрым свойством русской интеллигенции. Я верю, что русская интеллигенция сыграет еще свою роль в примирении национальной вражды как в нашей стране, так и за ее пределами. Это одно из ее исторических предназначений». А гэта ўжо акадэмік Д. Ліхачоў. Ён працягвае далей: «Самая большая ошибка после 1917
А я ж прывёў цытаты толькі з ліберальных, некансерватыўных аўтараў. А можна было б прыгадаць Ф. Цютчава з ягоным:
Умом Россию не понять, Аршином общим не измерить. У ней — особенная стать: В Россию можно только верить.І Ф. Дастаеўскага, які пісаў, што «мы веруем, что русская нация необыкновенное явление в истории человечества», што ў гэтай нацыі «по преимуществу выступает способность, высокосинтетическая способность всепримиримости, всечеловечности» [107], што асаблівая доля Расеі — гэта «всемирность России, ее отзывчивость и действительно бесспорное и глубочайшее родство ее гения с гениями всех времен и народов мира» [108].
Дарэчы, вядомы польскі палітык і публіцыст, гісторык Станіслаў Кэт-Мацкевіч [24] за сваю манаграфію пра Дастаеўскага атрымаў ступень доктара honoris causa ў адным з польскіх універсітэтаў у галіне русістыкі. У гэтай кнізе С. Кэт-Мацкевіч, на мой погляд, даволі слушна давёў, што Дастаеўскі да аднайменнай пінскай шляхты дачынення не меў, бо паходзіў з духавенства Брацлаўскага ваяводства, і таму надта хацеў даказаць сваё шляхоцтва, не маючы для таго падставаў.
24
У К. Крапівы ён называецца «Цат», бо той, мусіць, не ведаў, што публіцыст узяў у якасці псеўданіма ангельскае слова «Кэт», якое ў лацінскай транскрыпцыі выглядае як «Цат». Мацкевіч падкрэсліваў, што ён падобны Кіплінгаваму персанажу, — кату, які гуляў сам па сабе.
Працягваючы тэму, я ўжо не прыгадваю бацькоў панславізму М. Данілеўскага і К. Лявонцьева, не кажучы ўжо пра іхных сучасных эпігонаў Ю. Несцерава, В. Распуціна, І. Глазунова ды іншых, якія новага слова не сказалі.
Расейскі месіянізм усіх часоў нястрымна апалагетызуе гістарычную веліч Расеі, яе выключную ролю ва ўсіх галінах людской дзейнасці. Гэты месіянізм лічыць, што ўсё, чаго дасягнулі вялікаросы, усё расейскае найлепшае і ўзорнае, а таксама, што выключнасць Расеі ў тым, што да яе не стасуюцца нейкія там усеагульныя крытэры. Ён сцвярджае, што Расея мае містычную ўніверсальнасць, сусветна гістарычнае прызначэнне, што ад яе залежыць будучыня ўсяго чалавецтва.
Гэта практычна-аб'яднаўчы аспект, у святле якога Расея мусіць быць стрыжнем крышталізацыі новага чалавецтва, каталізатарам працэсаў «паступовага збліжэння» і «зліцця» нацыяў. Па сутнасці гэта працэс ІНКАРПАРАЦЫІ іншых, меншых этнасаў магутнаю звышдзяржаваю і паступовая экспансія, закамуфляваная дактрынаю панславізму ці «інтэрнацыянальнага абавязку». Нездарма Ф. Цютчаў сказаў, што ўсе славянскія народы — «дроби, а Россия — знаменатель, и только подведением под этот знаменатель может осуществиться сложение этих дробей».