Каласы пад сярпом тваiм. Кніга другая. Сякера пры дрэве
Шрифт:
— Лягчэй за ўсё скончыць так. Але людзям трэба ісці. Каб жыць. Жыццё — даброта. Найвялікшая даброта, якая дадзена кожнаму, негледзячы на ўвесь боль.
Дзед не заўважыў, што супярэчыць сам сабе. Ён проста казаў простыя думкі, як усе людзі. Можа, якая і суцешыць.
— Каб жыць… Асабліва тым, што самі і кідаюць зерне, што даюць яму расці, што змагаюцца за каласы — іначай нівы заглушыла б пустазелле… Што зробіш, трава лепей адрастае, калі яе косяць…
Дзед зноў наліў і задумаўся.
— Выпі, сыне. Я доўга жыў. Мяне назвалі б вар'ятам, калі
Думка дзеда кідалася ў прыцемках:
— Вось парастак бульбы ў склепе. Жоўты, бледны… Ці цыбуля, таксама жоўты, без смаку. А пакладзі цыбуліну без зямлі, без вады на акно. Парасткі стануць зялёныя, з'явіцца аднекуль горыч… Значыць, ёсць жа нешта ў святле. То няўжо мы дурней за цыбуліну? І сапраўды навучымся з часам рабіць хлеб з сонца. І людзі стануць жывіцца святлом.
— З часам, — горка сказаў Алесь.
— Затое назаўсёды. І стане добра. Спачатку людзям… Потым жывёлам… Потым раслінам… Хадзіце сабе, смейцеся… Бегайце сабе, скачыце, лётайце, слаўце жыццё… Каласіцеся сабе, зелянейце…
Вочы Вежы мякка свяціліся з-пад суровых павек.
— А ты, чалавек, стой. Стой, не падай. За ўсіх стой. Спачатку за людзей, потым за ўсіх, хто дыхае і шуміць. Доўга яшчэ стаяць. Крывава. А ты стой. Нават пры сваёй прынізлівай жывёльнасці — стой. Жывёла, а стаіш. За гэта з цябе — усе грахі ды на святасць вялікую.
Месяц імчаўся між непарушных змар.
— Сосны на Доўгай Кручы бачыў? — спытаў дзед.
Алесь успомніў.
…Імкліва, дрыготкі, як страла ў палёце, Дняпро… Доўгае, з вярсту, і высокае, сажняў у пяцьдзесят, урвішча… Крывава-чырвоная гліна… І на строме, карэннямі ўгору і свежымі шатамі ўніз — сосны… Вісяць… Бітыя, страшна скарлючаныя… Перавітыя, непрыступныя, самотныя… Няскораныя ў сваім жаданні жыць там, дзе не здолеў і не захацеў жыць ніхто.
— Але.
— Дык гэта мы. Слабая абарвецца. Усякая іншая абарвалася б… акрамя нас… І ўсё. Да апошняга каменя запомні…
Праз некалькі дзён побач з магілай пана Юрыя паявіўся другі курган, які месяцам пазней аброс зялёнай травой.
Басак-Яроцкі адразу з пахавання ўзяў Алеся да сябе, не даўшы нават вярнуцца ў апусцелы дом:
— Няма чаго табе там рабіць.
— Я, можа, да дзеда, дзядзька Пятро?
Пастрыжны яшчэ больш пачырванеў:
— Вы там мудрагеліць будзеце. А табе зараз тая мудраць… кгм, — і дзядзька выразна кашлянуў, адным выглядам лепш за ўсякія словы паказаўшы, як менавіта зараз патрэбна Алесю тая мудрасць.
Ехалі конна па раскіслай зямлі. Вясна пазнілася, і толькі зрэдку між хмар праглядаў гарачы, малады, сіні шматок неба.
— Сорам, — кароткія вусы дзядзькі варушыліся. — З самага пастрыжэння запрашаў да сябе… Хай сабе гэтых, розных там… "поутру проснувшись" няма. Я табе не імператрыца Анна. Я — салдат.
"Поутру проснувшись" была ўлюбёная страва імператрыцы Анны. Рабілася яна з бычыных вачэй, і дзядзька заўсёды ўжываў гэтую назву, калі казаў аб разнасолах і прысмаках
Дзядзькава бурка, на якую на ўсе вочы глядзелі хлапчукі наваколля, пахнула тытунём, як і парадны мундзір. Гэта была вопратка толькі на самыя важныя выпадкі жыцця.
Ладны і сівы, ён ехаў на сваім коніку проста, як ездзіў, напэўна, і пад кулямі. Алесь быў удзячны пастрыжному, які не дазволіў яму зайсці ў апусцелы палац. Усё разумеў стары. Сказаць часам не мог, але разумеў усё.
Дзіцячыя сінія вочы без прыжмуру проста глядзяць на неба.
— Бачыш, жаўрук… Як на нітцы. Ты не ведаеш, Алесь, дзе яны начамі хаваюцца? Марозіць жа начамі. Я ляжанку кожны вечар палю на старыя косці. Люблю агонь… Здаецца, чым утапіцца, то лепей бы ў агні… То не ведаеш дзе?
Дастаў куртатую трубачку, капшук — і запіпчыў.
Тромб адварочваў храпу ад тытунёвага дыму і касіўся на Басак-Яроцкага разумным вокам: гаспадар не курыў.
— Што за тытунь такі прыемны, дзядзька.
— Ты што, лічыш, толькі багатыру прыемны тытунь курыць? — усміхнуўся дзядзька. — Выкручваемся і мы, ды яшчэ як. Дарагое жыццё, яно — у дурняў бывае.
— Не, сапраўды.
— Кгм… Тытунь харошы, гэта праўда, турэцкі… Але нават самы танны тытунь, які мы, бывала, курылі там, калі армянін не прыедзе, можна зрабіць — ого! — на твары ў Пятра была раскоша. — Да мяне, бывала, усе бягуць: "У Яроцкага запасы старога. Яроцкі зберажэ, хоць не скнара". І не ведаюць, што я нават з карэньчыкаў магу табе такую "Кабу-Гавану" (ён так і сказаў) звярнуць, што тамтэйшыя індусы сем вёрст будуць за канём бегчы ды нюхаць.
— Індзейцы, дзядзька.
— Ну, індзейцы… А ўжо з сапраўдным тытунцом, то, я табе скажу, і Вежа такога не нюхаў, што я магу зрабіць.
— Як?
— А звычайна. Хатні тытунь, вядома, даглядзі як след. Гэта… кгм… грунт! А потым рыхтуйся "Кабу-Гавану" рабіць.
Яроцкі піпчыў, быццам ладан і смірну курыў невядомаму богу:
— Чакай, пакуль зацвіце белы баркун. Не тая жоўтая падла, што ў засуш палі катуе, а ягоны белы брат. Сачы, каб пчолы палёталі сама больш дзень. Каб лішне не выпілі мёду… Збяры кветкі асцярожненька, ачысці і сушы не на сонцы — пад ветрыкам, але хутка. А высушаныя мяшай з тытунём… Спачатку нямнога, бо звыкнуць трэба, бо гэта курыць — як у кветках заснуць: і сон, і лёгкасць, і думкі прыходзяць адчайныя, нібы кожную хвіліну ты з персідскай царэўнай можаш ажаніцца ды пляваць на ўвесь свет.
— Дурман?
— Не. Проста бясшкодны мёд.
— Так проста?
— Хе-хе, — сказаў Яроцкі. — Бачыш, што ў капшуку на дне?
— Ну, камяк нейкі.
— Гэта вераснёвы жоўты антон, парэзаны ды ў сітаватую тканіну загорнуты. Панюхай.
З капшука павеяла харошым тытунём, мядовым летнім полем, асеннімі садамі і яшчэ чымсьці.
— А гэта? — спытаў Алесь. — Якое прыемнае! Як запушчаны сад у чэрвені!
— А гэта другое, аб чым хацеў сказаць. Ружы не ў кожнага ёсць, то шыпшыны ў поўнай квецені набяры, падсушы ды мяшэчак у скрынку з тытунцом і пакладзі.