Каласы пад сярпом тваiм. Кнiга I
Шрифт:
Выхаванец і дзядзька ледзь не патапіліся сёння. Ехалі з Вільні нібы насустрач вясне, разводдзямі, веснім лёдам. А ўсімі ярамі ўжо свістала – вада не вада, а снегавая каша, набрынялая, здрадніцкая.
Яры раўлі так, што нават збоку, здалёк страшна было чуць іхні рык. Першы яр праехалі. І другі праехалі. А трэцім ледзь не сплылі ў Дняпро. Ледзь не засмактала іх празрыстая ледзяная вада, што струменьчыкамі тачылася праз снегавую саладуху, раўла, круціла, перамешвала сама сябе, цягнула ўсё старонняе на трохсажнёвую глыбіню.
З
– Т-так, - суха сказаў дзед. – Заплаціў ты, значыцца, першую даніну свайму вар’яцтву. Скончылі, іх высокасць, курс навук.
– Я ж расказваў вам, дзеду.
– Ухваляю. Годна. І па-рыцарску. Але мне не лягчэй. Бацькам таксама. Ды яшчэ ў яры палез. З баязлівасці? Каб хутчэй насустрач небяспецы?
– Не.
– Што ж рабіць?
– Нічога, - сказаў Алесь. – Я не разумею, чаго вы напалі, дзеду. Ніхто, акрамя мяне, не пацярпеў. Ну добра, ну я тыдзень лічыў, што выключылі. А потым проста, “улічваючы небяспечнасць”, не далі мне вярнуцца да сяброў, прымусілі сядзець пад хатнім наглядам. Згодай папячыцеля прымусілі здаць экзамены і выпхнулі з Вільні. Далі ж скончыць.
– Не яны далі, - сказаў дзед. – Імя тваё дало.
– Не імя, - сказаў Алесь. – Боязь. Баяліся камісіі. Баяліся, што Лізагубавы словы ўсплывуць.
На вуснах у Вежы з’явілася іранічная усмешка.
– Ну і што? Ну і выпхнулі б Лізагуба ў Пензу, а цябе ў Арзамас. Яго за нянавісць да рускіх, цябе – за нянавісць да імперыі, да прыгону. Лягчэй бы гэта было?
Унукавы вочы ліхаманкава блішчалі.
– А вы хацелі б, каб мяне сямёра білі за тое, што я – гэта я, а я не адбіваўся б, а даў сябе біць?
Вежа глядзеў на Кірдуна.
Змрочны, добры Кірдун стаяў ля сценкі і чырванеў усё больш. Ці ад гарэлкі, ці мо ад сораму.
І раптам Кірдун, а па мянушцы “Халява”, замест таго каб апраўдвацца, тлумачыць, словам, рабіць усё тое, што было асвячона традыцыяй, раптам зароў на поўны голас і перайшоў у наступ:
– У гімназію анахцемскую аддалі. А там усямёх паніча біць хацелі... Дзякуй богу, не далі добрыя людзі.
Дзед збіраўся быў прыкрыкнуць, але спыніць Халімона было немагчыма.
– Карактарыстыку дрэнную далі... – роў Кірдун. – Дзеля чаго? Дзеля смярдзючкі той. Будучы, бачыце, царскі злачынец знайшоўся. Невядома яшчэ, хто з іх злачынец, панічык ці цар.
– Ідзі, Кірдун, - нечакана мякка сказаў Вежа. – Ідзі, выпі яшчэ. За любоў – мецьмеш ад мяне.
Кірдун, прыхліпаючы, рушыўся да дзвярэй.
Алесь глядзеў, як Вежа невідушчымі вачыма таропаецца на чорны мокры парк, на голыя дрэвы, на лапікі снегу і на сіні ўздзьмуты Дняпро.
Трывожна крычалі ў галінах гракі.
І раптам дзед груба вылаяўся. Упершыню за ўвесь час, што ведаў яго Алесь:
– Маці іхнюю так... маці іхнюю гэтак і разгэтак... Не пусцяць ва універсітэт – у Оксфард адвязу. Загорскі, бачыце, патэнцыяльны цароў злачынец... Пляваў я на іх...
XXXI
Майка –
Прыцемак насоўваўся на сад. Мяккі, вільготны, майскі.
Толькі што адгрымела першая навальніца. Нястрашная, грамыхліва-радасная, майская навальніца. І цяпер пад вокнамі старога цёплага дома аж шалеў ліловы і сіні бэз.
Мокры і салодкі вецер ляцеў у вокны.
Увесь гэты дзень вялікі дом у Раўбічах аж віраваў у сумятні і калатэчы. Рыхтаваліся ехаць на баль у Загоршчыну. Падшывалі, прасавалі, мыліся. Ніткі аж свісталі ў руках швачак. Тлум сціхнуў толькі гадзіну назад.
Міхаліна стаяла ля акна, паклаўшы рукі на падвоканне, нібы аддаўшы іх пяшчотным пацалункам свежага паветра.
Гэта ўсё ж было шчасце. Шчасце першага “дарослага” балю, шчасце першай “дарослай” бальнай сукенкі, белай у амаль белым, толькі трохі блакітным карункавым чахле.
І сорамна, і трошкі ганарліва было глядзець на аголеныя плечы і рукі, яшчэ тонкія, але ўжо не дзіцячыя, на бела-ружовую ружу ў попельных, з няўлоўным залацістым адценнем валасах.
Яна не ведала, ці прыгожае гэта ўсё: матава-белы, з празрыстым глыбінным румянцам твар, рот – адным краёчкам трохі ўгору, бровы – доўгія і вычварна зламаныя, і таму трошкі ганарлівыя.
Але яна бачыла сябе нібы новай, чужой, і гэтая чужая шаснаццацігадовая дзяўчына падабалася ёй.
Вялізныя, цёмна-блакітныя, як марская вада, вочы глядзелі на яе з люстэрка насцярожана, дапытліва і шчасна.
І гэта было такое шчасце, што яна засмяялася.
А ў суседнім пакоі дурная нянька Тэкля раскатурхвала Наталю. Не магла пачакаць, пакуль паедуць.
– Уставай... Устань, ласачка... Заснула, не памаліўшыся... Нельга спаць без малітвы...
Наталя мармытала нешта і адпіхвала рукі старой. Божа мой, ну нашто гэта. Во дурная нянька. Дзеля малітвы будзіць дзіця. Нічога не скажаш, рэзон.
– Трэба аці божачку сказаць... Іначай ваўчаня за бачок ухопіць.
А бадай ты... Пільная патрэба ўзяла.
– Ды я не хач-чу, - хныкала Наталя. – Я... спаць.
– Чытай-чытай.
Майка прыслухалася. Сонны галасок чытаў у суседнім пакоі:
Среди ужасного тумана Скиталась дева по скалам. Кляня жестокого тирана, Хотела жизнь предать волнам.– Так-так, - ухваляла яе Тэкля.
І зноў шапацеў сонны галасок: