Каласы пад сярпом тваiм. Кнiга I
Шрифт:
– Il est charmant [23] .
Часам на адну хвіліну да яго падыходзіць, каб памагчы, француз: шэпча, якога госця ён павінен сустрэць зараз, ці павінен сказаць яму некалькі слоў.
Некаторыя з гасцей выклікаюць y яго агіду. Па сваёй ахвоце ён ніколі б не паехаў да такіх y госці. Так і хочацца сказаць:
– Je faut que r`ecurez la maison de votre pr'esence [25] .
Але так нельга. I ён паважна схіляе галоўку з падплоенымі на канцах валасамі, робіць рукой гасцінны жэст і кажа:
23
Ён
25
Трэба, каб вы аслабанілі дом ад вашай прысутнасці (франц.).
– Bonjour, monsieur.
Бацька бачыць усё гэта аж занадта добра. У самай спіне хлопчыка невыказная пакута. Але ён усміхаецца і шэпча маці:
– Глядзі, што ён вытварае... Les merweilles gymnas tiques [26] .
Падыходзіць пан Мнішак... Гэтага шкада... Такі стрыманы гонар y вачах, і такі змучаны твар... Кажа нешта па-польску... Зразумець нельга, хаця гукі і некаторыя словы падобныя...
A вось гарматы грымнулі тройчы. Лёкай абвяшчае недзе пад тэрасай:
26
Дзівосы гімнастыкі (франц.).
– Віцэ-губернатар, іх яснавяльможнасць граф Ісленьеў.
На тэрасу падымаецца гнуткі і станісты стары ў мундзіры палкоўніка. У старога сівыя бакенбарды і зусім малады, без ніводнай зморшчынкі, румяны твар з яснымі вачыма.
Пра гэтага Алесь ведае. Выпадкова чуў размову бацькоў.
Граф не зробіць кар’еры. У яго занадта многа сваякоў, замешаных y той няшчаснай гісторыі, – пра яе ніхто толкам не ведае, яна адбылася год за трынаццаць да Алесевага нараджэння, – калі “ныне здраўствуючы” цар страляў з гармат па людзях. Невядома, што хацелі рабіць тыя людзі. Але стары прыемны. I ён не мучыць яго, Алеся. Ён ласкава, са старамоднай галантнасцю ківае яму галавой і адразу праходзіць да бацькоў.
Голас маці, y якім, як заўсёды, гучаць бездапаможныя інтанацыі. Яна пытае графа... Нешта аб пераводзе ў Вільню... Граф стрымана смяецца:
– Мне добра ў вашым доме... Рыцарства заняпала. Яго няма. Мы з вамі, як дрэвы на лядзе. Іх пакінулі выпадкова побач, і яны радуюцца гэтаму. Чаго яшчэ патрабаваць ад жыцця? Спадзяюся, ваш малады князь будзе, як вы.
– Я спадзяюся, што ён будзе лепей за нас, – строга адказвае бацька.
Іх не можа чуць ніхто. Іх не чуў бы і Алесь, каб не яго выключны слых, аб якім яны не ведаюць.
...Ідзе цэлая кампанія: поўны сівы чалавек y бездакорным фраку, старая ў чорных карунках і хлопец, можа, гады на два старэйшы за Алеся.
– Граф Мікіта Хаданскі!.. Графіня Альжбета Хаданская... Граф Ілья Хаданскі.
У старога графа паблажлівы, – бо не прыродны, a прыдбаны выхаваннем, – выраз на поўным, сінім ад брытвы абліччы, такі выраз можна бачыць на старых партрэтах. Ён ні да чаго не абавязвае, гэты выраз. Румяныя вусны завучана ўсміхаюцца, – нават ямачка амура на адной шчацэ. Відаць, быў y свой час селадон, ведаў сабе цану.
Калі спытаць аб такіх – добразычлівы чалавек толькі і скажа: “Il a de l’esprit” [27] , таму што больш y заслугу ім сказаць няма чаго.
Графіня пабляклая, з прыпухлымі вачыма. Адразу відаць, што злая румза. Алесь чуў і пра яе. Дворня казала. Казала, што з “людзьмі” капрызная, бо ўсё жыццё плача аб першым сыне, які памёр немаўляткам.
Затое Ілья Хаданскі нічога сабе. Гэткі звярок, рухавы, спрытны, гарэзлівы.
27
Ён дасціпны (франц.).
Вітаюцца, праходзяць да бацькоў... Цікава было б зараз уцячы з гэтым Іллём і Мсціславам куды-небудзь y лес. Во пашукалі б!
– Пан Таркайла! Панскі брат, Тодар Таркайла!
Гэтыя былі яшчэ больш дзіўныя. Абодва ў дыхтоўных, на сто год, сурдутах шэрага колеру, абодва трошкі занураныя, абодва пышнавусыя, яны чымсьці нагадвалі камічных шляхцюкоў з карціны “Бітва пад Оршай”. Праўдзівей, нагадвалі б, бо ні ў аднаго з ix не было ў вачах дабрадушнасці. Насцярожаныя шэрыя вочы, жорсткі прыкус вуснаў. Старэйшы, Іван, той хаця намагаўся ўсміхацца краёчкам вуснаў, ды і наогул быў больш тоўсты і гладкі. Затое Тодар, худы, згорблены нейкай невядомай сілай, глядзеў падазрона і холадна.
Стоячы поруч, яны нагадвалі лічбу “20”. Лічбу “20” in fiocchi [28] , якая павольна рухалася да дзвярэй y дом.
...Бацька глядзеў на іх. Потым перавёў позірк на спіну сына. Яна была занадта выразная, гэтая спіна. I таму ён усміхнуўся і адшукаў вачыма маладога Маеўскага.
– Мсціслаў, ідзі да Алеся... Пастой з ім трошкі, сынок... Цяпер ужо нядоўга.
Алесю адразу стала лягчэй, калі ён пачуў крокі Мсціслава, a потым дотык яго рукі. Цяпер яны стаялі поруч, два юнакі. A сa сходаў, што вялі на тэрасу, плыў і плыў, насустрач ім і абцякаючы іх, стракаты людскі паток, y якім ужо бадай нельга было адрозніць твараў.
28
У парадным касцюме (іт).
– Пакінь, – казаў Маеўскі. – Ты ўсміхайся, a яны няхай сабе ідуць. Chacun son m'etier. З якой табе прычыны сіліцца ды ножкай дыгаць? 'A propos de vieilles ganaches? [29]
Вочы Мсціслава смяяліся.
– Такая пані, як простасардэчнасць, сёння пакуль што na point paru [30] . Нават прызнала лішнім de faire acte de pr'esence ici [31] . Няма чаго ёй тут рабіць.
– Слухай, – ціха спытаў Алесь, – чаму гэта ўсе яны тут гавораць не так?
29
Кожнаму сваё... З прычыны (з’яўлення) гэтых старых тупіц? (франц.).
30
Зусім не з’яўлялася... (франц.).
31
З’явіцца тут на кароткі час (франц.).
– Прыкідваюцца ўсё... Строяць з сябе больш годных, чым на самае справе.
– Не, я не ў тым сэнсе. Чуеш, французская мова... Яна заглушае ўсё. Напэўна таму, што вельмі-вельмі прыгожая. Але ж яны не французы, гэтыя Хаданскія і іншыя. A вось гучыць польская – даволі моцны паток. A вось руская... I ніхто пакуль што словам не абмовіўся на мужыцкай, акрамя цябе...
– A мне ўсё адно... Бацькі ў мяне няма. Маці заўсёды на водах, хворая. Ніхто не прымушае.
– ...Ды яшчэ Басак стары і бацькі, калі гавораць са мной, то гавораць па-мужыцку. У чым тут справа?