Ки?и биирдэ олорор

Данилов Софрон Петрович

– Чт! Молчать!..

Ити тыллар сибигинэйэн эрээри, киини соутар, самнарар ср дьарымталаахтык, сытыы кылыынан быыта баттаан кэбиэрдии эрчимнээхтик этилиннилэр. Дьиэлээх кии ах баран, били сутуруктарын ттгэр сыыары туттуталаан чынайа тсптн йдбкк да хаалла.

– Быахта аал!

Дьиэлээх кии остуол дьааыгыттан блг тутуу быаы ыла охсон биэрдэ. Валерий сонун тэллэин муннугун ктрдэ, онтон биэтэскэ сыыары тигиллибит маан тааы ктр тардан уунна:

– Аах!

Соболев тааы тэниччи туппутунан кыраыын лаампа диэки ткйд. “Эра! – диэн суруллубут онно чэрэниилэнэн. – Кт. Тиийиэхпит. Хайдах крср маны тиэрдэр кии этиэ. Кини тыла – бирикээс. Август Р.” “Эра… Эра… Бэйи… Август… Ах даа!.. Кини. Чахчы кини! Кини туруору буукубалаах буочара.

Полковник Рейнгардт”. Балтараа сыл устата элбэхтэ лр-тиллэр быылааныгар бииргэ тбэиспит киитэ. Пермь куораты Пепеляев сэриилэрэ ылалларыгар, Кыыл Армияа сулууспалыы сылдьан, иккиэн бииргэ тнэри эргийбиттэрэ. “Эра…” Соболевы итинник кини эрэ ааттыыра. Ону кыыс ооо дылы ааттыыгын диэн бастаан ргэнэ истэрэ. Кэлин рэнэн хаалбыта. Кинилэр Красноярскайга арахсыбыттара. Соболев онно, тифкэ ыалдьан, госпитальга хаалбыта. трэн баран буруйун билиммит, сэбиэскэй былааы ылыммыт военспец быыытынан бу кырыыстаах тымныылаах сир ууга дойдуга ткэлийэн кэлбитэ. “Хайа хайалыын тиксиспэт, кии киилиин булсар диэн мээнээ эппэттэр эбит. Мин манна баарбын полковник хантан биллээй? Ол эрээри билиминэлэр. Хата манна, Якутскайга, туох буоларын курдаттыы кр-истэ сылдьаллар ини. Биир киилэрэ бу тиийэн кэллэ дии. Ыыппыт агеннара сс манан эрэ бппэтээ чахчы. Рейнгардт элбэхтэ кээйбит киитэрэй ткн. Кини трэккэй суолга киирэн биэриэ суохтаах этэ. Пепеляев похода чахчы кыайыынан бтн биллээ дуу? Быстах, албын мэиэни хабыан сатаммат…”

Ахсааннаах чыпчылан иигэр Соболев тбтгэр араас санаа булумахтаста. Кини, уата-тэнитэ барбакка, сип-сибилигин иккиттэн биирин быаарына охсоро наада этэ. Урукку штабс-капитан бассабыыктары, кинилэр диктатураларын ис срэиттэн абааы крр. Сэбиэскэй былаас суулларын туугар кини олоуттан уратытын барытын биэрэрин дааны кэрэйиэ суох этэ. Ити туугар кини кыргыыыга дааны киирсэргэ бэлэмэ. Ол эрээри бу кыргыыы кыайыынан тмктэниэин бигэтик билэр буоллаына. Кыыллар кыайтараллара чахчы буоллаына. Оттон туга-ханныга биллибэт суолга… Кини ааспыт ттгэр элбэхтэ кээйдэ. Дьолго, кээйдэ эрэ. Аыс-сэттэ сыл устата сэриигэ сылдьан, Соболев тиээр тиийэн саамай кылаабынайа тыыннаах ордор эбит диэн санааа кэллэ. Ити да гыннар рдк ргйг, албан аакка тиксэр суолтан туора туран хаалар эмиэ да кыыылаах буолуохха дылы. Итиэннэ сгн туора туруоруохтара суоа баар. “Крээннээх кннэргэ туора турбуту”, – диэн ол кыайбыт-хоппут дьон эйигин биир буулдьа аылыга оордохторуна дааны клэ.

“Хайыахха? – Соболев харааччы мунан багдаллан турда. – Бу азиаты сибилигин рэн тааардахха? Ол-бу кутталлаах сибээскэ киирсибэтэххэ? Оччоо бу дьиккэри тута дьонугар биллэриэ. Оччоо кыылларга букатыннаахтык эргийбиккэр тахсар, кэлин били кытаанах иэстэбилгэ тбээин. Кэбис… Рейнгардт, ыыыт атамаана, бука, билэн холбостоо. Пепеляев хайаан да кыайарын эрэнэн. Оччоо билигин аккаастаан кэбиэр хайдах да сатаммат. Оо, хайыах мууй?.. Сатана дьэбириэйэ умнубатах соруон”. Кини санаабатаа буоллар, Соболев, билиитин курдук, ылы-чып олорон бу айдааннаах кннэри аарыа этэ. Уонна, Пепеляевтаах куораты ыллахтарына дьэ кинилэргэ холбоуо этэ. Ону баара… “Хайыахханый? Чэ билигин сблэммитэ буолуохха. Соччо куттала суох бытархай сорудахтарын толоруохха да сп. “Кини тыла – бирикээс”, – диэбит дии. Бу азиат тылын. Олус кыаллыбат суолу этэр ? Эттэинэ да ылыныллыа суоа. Чэ бэйи, хайдаа-туга кстн иээ ини… “Доору буолабын”. Доор курдук крсрбр тиийэбин. Инньэ диэн хайыахпыный? Атын хайыыр дааны кыаым суох…”

Валерий дьиэлээх киини кэтээн кр турда. Кырдьыгы кистээбэккэ эттэххэ, Соболев бастаан ЧК-ны эин ахтыбытыгар кини улаханнык дьиксиммитэ. Кии иин эриэнин туох билиэ баарай. Полковник Рейнгардт суругун биэрэригэр: “Ол-бу буолан куйбанаары гыннаына, дьаырыйа тээр. Кини куттамсах. Уонна кыылларга ис срэиттэн ылынан лэлээбэтэ биллэр. Кыалаттан сылдьара буолуо. Онон кини чааыгар саарбаалаама”, – диэбитэ да, ону бигэтик эрэнэр кчмээй этэ. Бу сылларга кии санаата араастаан уларыйыан сп. Соболев дааны чахчы кыыл диэки эргийиэин тоо сатамматый? Итинник саарбахтыы саныы туран,

киитэ били бастаан кыыырбыта, быыппастыбыта улам симэлийэн, сирэйэ улам марбастан, ньэлгэйэн, сымнаан барбытын крн, Валерий кхс кэии тстэ.

– Тойон штабс-капитан, ыалдьыты сыгынньахтанарын клл дуу?

– Бааалыста. Прошу… Тооо ити баар. Итиэннэ миигин, ради бога, Эраст Константинович диэ, – Соболев истиэнэни ыйан хараынан имнэннэ уонна ыалдьытыгар олоппоу сыарытан биэрдэ, бэйэтэ ороо олордо.

Валерий илиитин ууммутунан кэллэ:

– Чэ, Эраст Константинович, билигин дорооболоордуу дорооболоуох.

Илии тутустулар.

– Кими кытта билсэр чиэстэнним? – Соболев илиитин араарбакка олорон ыйытта.

– Такыров… Петр Петрович.

– Дорообо, табаарыс Такыров.

Валерий киитэ илиитин кытаанахтык ыга туппутугар букатын холкутаата. Бу чахчы бэйэ киитин илиитэ.

– Чэ сп. Онуоха-маныаха диэри “табаарыстар” да буолуох. Ктэрбит дааны ахсааннаах хонук хаалла.

– Август Яковлевич… онно дуо? – Соболев быаарыыта суох аан диэки садьыс гынна.

– Полковник Рейнгардт генерал Пепеляев дружинатын бастаан иэр батальонун командира. Саха сирин коммунистартан босхолуур рдк чиэс аан бастаан киниэхэ тиксиээ.

Соболев ойон турда:

– Трт умнан олоробун. Кыратык закускалыах. Крсспччэ.

Валерий кинини илиититтэн тардан тттр олорто.

– Кэбис, мин манна р буолуом суоа. Т патруллар тахсыахтарын иннинэ тспт сирбэр тиийдэхпинэ сатанар. Ити суруккун аахты дии?

Соболев тохос гынна.

– Итээйди?

– Даа.

– йдт?

– йдн.

– Оччоо сибилигин таааран ооххо бырах.

Соболев саата суох куукунаа таыста.

Валерий аан быыынан крн турда.

– Сурукка этиллибитин курдук, мин тылым эйиэхэ – бирикээс, – диэтэ Валерий эмиэ утарыта олорбуттарыгар. – Ол мин бирикээим буолбатах. Полковник Рейнгардт да бирикэээ буолбатах. Сибиир добровольческай дружинатын командующайа генерал-лейтенант Пепеляев бирикэээ. Мин ону тиэрдээччибин эрэ. Онон байыаннай кии бэйэ бэркэ билэри буолуо: бирикээс дьллэиллибэт, бирикээс толоруллуохтаах.

“Азиат!.. Дикарь!.. Иит эрэ бу хаптаай мурун тылын-н! Хайдах сэнэбиллээхтик, баламаттык кэпсэтэрий миигин, дворянины, ыраахтааы офицерын кытары!” – диэн Соболев иигэр кыынньан кэллэ. Ол эрээри, онтун биллэрбэккэ, сблээр быыынан тохонуу олордо. Бу азиат, бэйэтэ этэрин курдук, связист, генерал Пепеляев бирикээин тиэрдээччи эрэ. Почтанан кэлэр сурук кэмбиэрин кэриэтэ. Сурук ис хоооно хайдах да буолбутун иин кэмбиэргэ кыыыра сылдьыа дуо? Син ол курдук.

– Билэбин…

– Мин эйиэхэ бирикээи тиэрдиэм иннинэ биир суолу быаарыах тустаахпын. Генерал Анатолий Николаевич Пепеляев дааны, полковник Август Яковлевич Рейнгардт дааны эйигин р армия идеалларыгар бигэ бэриниилээх, советскай былааска хаан стх киинэн, быата, бэйэлэрин киилэринэн аааллар, – Валерий киитин хараын утары крд. – Оннук дуо?

– Оннук.

– Мин эйигин тиээр тиийэ итээйиэхпин сп буоллаа дии?

– Ол эн бэйэ дьыала! – Соболев ргэнэн, кмлктэн уот ыстанарын курдук, ойон турда, икки илиитин галифетын сиэбигэр батары баттаан, хос иигэр тттр-таары хаамыталаата. Онтон Аргыылап иннигэр саба нрйэн туран, млтх актер сценаа саарарыныы бобулланаата: – Эн… дворянины, офицеры кытта кэпсэтэргин умнума!

– Олор, Эраст Константинович, – диэтэ Валерий аргыый эрээри, кытаанахтык, модьуйардык. – Билигин ол-бу аайыттан сылтанан ргэнэн ыстаалаар кэм буолбатах.

Киитэ алас тылластым диэн буруйдаммыт, чаыйа быыытыйбыт чинчитэ биллибитэ буоллар, Соболев эбии ргэнэн тиргиллиэх этэ. Оттон билигин кини ити кыйахаммытыттан трт кыаллыбатах тымныы, дьэбир сааттан айахха бэрдэрдэ, кыыырбыт уоа хайдах эрэ эмискэ млтн, с киирбэх оронугар тттр бк тстэ.

– Дворянины, офицеры кытта кэпсэтэрбин билэбин. Билбэтим буоллар, манна кэлиэм суох этэ. Ону тээ… – Валерий киитэ халты крн эрэр хараын тоуйан батары крд. – Ону тээ большевистскай облвоенкомат отделын начальнигын кытта кэпсэтэрбин эмиэ билэбин.