Ки?и биирдэ олорор

Данилов Софрон Петрович

Комсомол обкома педагогическай техникум комсомолецтарын партийнай конференцияны уонна Советтар съезтэрин тэрийэн ыытар тэрилтэлэр дьаалларыгар биэрдэ. Томмот Чыычаахап конференция кэмигэр партия обкомун дьыалаларын управляющайыгар ол-бу быстах сорудахха сырытта. Манна крд кини хотугу тыйыс кыраай чулуу коммунистарын, урут ааттарын эрэ истэн ытыктыыр дьонун илэ бэйэлэрин. Манна крд кини саха дьадаытын баайдары утары охсуууга туруорбут ревкомовецтары, Гражданскай сэрии уотун ортотунан ааспыт аатырбыт кыыл бартыааннары. Кн-дьыл, быыы-майгы делегаттар туттар быыыларыгар, танар таастарыгар да биллэр. гстэр байыаннай гимнастеркалары таынан батарантаастаах курдаахтар, бэстилиэттээхтэр.

Конференция аылыннаын сарсыныгар “Автономная Якутия” хаыакка Саха сирин

хомуньуустара РК(б)П Киин Комитетыгар ыыппыт ээрдэ тэлэгирээмэлэрэ бэчээттэннэ: “Москва РКП КК. Саха уобаластааы манайгы партконференция лэтин саалаан туран, Киин Комитекка – компартия кылаабынай штабыгар, кини сирдьитигэр Лениэ итии ээрдэни ыытар. Компартия тмллбт й-санаата уонна дьулуура конференция лэтигэр бигэтик этиллиэхтэрэ. Коммунизм кыыл знамята автономнай республика территориятыгар бтннтгэр тулхадыйбаттык р тэлибириээ. Конференция президиума. Дьокуускай к. Ахсынньы 24 к. 1922 с.”. Хаыат кнтэн кн ахсын конференция лэтин сиилии сырдатан истэ. РК(б)П Саха уобаластааы бюротун политическай отчуотун, “Автономнай Саха сирэ уонна РКП соруктара”, “Национальнай боппуруос туунан”, “РК(б)П Саха сиригэр хааайыстыбаннай политикатын соруктарын туунан”, “Саха сиригэр ыччаттар союзтарын соруктарын туунан”, кооперация, профсоюз тустарынан дакылааттары, конференция уураахтарын ис хоооннорун сиилии бэчээттээтэ. Конференция ааспыт кэми тмктээн, партия обкомун бюротун уопсай политическай линиятын уонна практическай лэтин сптнэн аахта итиэннэ инники лэ хайдах барыахтааын эркээйилээн биэрдэ. Билии кэм биир саамай срн, тирээн турар соругунан илинтэн аанаан иэр Пепеляев армиятын урусхаллааын буолар диэн конференция тооолоон эттэ.

Уобаластааы партийнай конференцияны тилэх баттаан Бтн Саха сирин Советтарын манайгы учредительнай съеэ муунна. Ууга-муура биллибэт киэ уоралаах кыраай бары ттттэн: хоту, соуруу, илин, араа улуустартан – сааын-йэтин тухары хараа батталга умса тэпсиллибит, саардыы й ууктан, хараа аыллан, саа олох сардаалаах кнн диэки дьулуспут норуот басты дьонноро тмстлэр. Манна кэллилэр биллиилээх хомуньуустары, ревкомовецтары, сэбиэскэй активистары, интеллигенция басты дьоннорун кытта бииргэ баай хабалатыттан субу аай мчч туттаран, харахтарын саардыы р крн эрэр хамначчыттар, тойот-хотун холосолоох хотонуттан субу аай хостонон тахсыбыт, сс да хоргус-килбик батараак дьахталлар. Манна кэллилэр араас омуктар бэрэстэбиитэллэрэ – сахалар уонна нууччалар, эбээннэр уонна украинецтар, эбэкилэр уонна латыштар. Байыаннай кители кытта эргэ трк ырбаахы, бинсээги кытта дгдэгэр тнэ сон манна кэккэлэстэ.

Чыычаахап съезд секретариатын илии-атах лэтигэр кмлст. Кини съезд трибунатыттан Саха сирин кыратын-кыамматын тапталлаах дьонноро: партия обкомун секретара Максим Аммосов, Ревком бэрэссэдээтэлэ Платон Ойуунускай, кыыл сэриилэр командующайдара Карл Байкалов революционнай охсууу уотунан тлннрбт, й-санааны рктэр, куту-ср долгутар имэнээх этиилэрин ииттэ. Ити дьону сааттан саа араатардар: лхмэ уонна Бл, Лена уонна Амма ыыталаабыт делегаттара – солбуйдулар. Кинилэр уостарынан “киибин эбээт!” диэн аан бастаан киэн тутта санаабыт, сэр турбут, кхсн кннрммт, тн муунан кй салгыны эирийэ тыыммыт кл кии эти ньиргиэринии дуорааннаахтык саарда. Кыыл таас сабыылаах трибунаттан чаыллар араатардарга, саала ииттэн дуорайар ээрдэлэргэ саха норуота автономияны ылбытыттан муура суох ртэ, бу рдк рн бэлэхтээбиттэрин иин Коммунистическай партияа, Россия пролетариатыгар тлннх махтала этилиннилэр.

Съезд Платон Ойуунускай бэрэссэдээтэллээх Саха Киин Ситэриилээх Комитетын, Исидор Барахов бэрэссэдээтэллээх Народнай Комиссардар Советтарын тэрийдэ.

Автономия тэриллиитинэн республика лэиттэрин айхаллаан туран, съезд кинилэр туох баар кстэрин сэбиэскэй олоу бргтрг туулуулларыгар, оттон субу тирээн турар кэмэ р генерал Пепеляев авантюратын нт сынньарга тмсэллэригэр ыырда. Съезд аыллыаыттан сабыллыар диэри хас кнэ барыта норуот бттнн улахан бырааынньыга буолан ааста. Маннык скэн р ктллн, маннык рдк ргй Дьокуускай сс кр илигэ…

– Крдгн ылынарга быаардыбыт. Бу аадырыска

тиий…

Томмот Чыычаахап, итиэннэ туох диэн этэллэрин истэ барбакка, арбаар баттахтаах комсомол куораттааы комитетын секретара уол илиититтэн кэмбиэри сулбу тардан ылаат, крдргэ ыстанна. Аны тттр крдн туруохтара диэбиттии, кумааытын хоонньун сиэбигэр тимирчи баттаата уонна тргэн лгэрдик кирилиэинэн танары срэн тэн таырдьа тахсан, Улахан уулуссанан тэбиннэ. Хаамыы-ср иккэрдинэн элэгэлдьийэн иэн: “Син ситистим ээ!” – диэн клэн кэбистэ. Пепеляевы утары сэриигэ барыахтаах этэрээттэр тэриллэр сахсааннара биллиэиттэн кини хайаан да кыыл сэриигэ байыаынан киирэргэ быаарыммыта. Саха сирин сэбилэниилээх кстэрин командующайын штабыгар, военкомакка, ЧОН-а, атын да этэрээттэр командованиеларыгар барыларыгар сылдьыталаабыта. Олор бары: “Комсомолец эбиккин, комсомол горкомуттан направлениета аал”, – диэн ылбатахтара. Обкомол, горкомол буоллахтарына комсомолецтары мобилизациялыыр туунан дьаал суох, онон рэммити курдук рэн, наада кэллэинэ биллэриэхпит диэн тттр утаараллара.

Бгн, трдс сырыытыгар, дьэ ситистэ ээ! Томмот бу сырыыга горкомол секретара уоллуун маннык тыааыннаах кэмэ нааа наылын, ээ сууттары кытта чгэйдик быаарсыбатын туунан кимиилээх соустук, этиэ да былаастаан кэпсэтэр санаалааа. Онтуката баара хата кини дьылатын хайыы-йэ быааран, кумааытын суруйа охсон бэлэмнээн олорор эбит. “Урут элбэхтэ мттбтм, ордук-хоу саарбытым эрээри, ити секретарым чгэй баайы уол ээ! – диэн Томмот кинини хайгыы санаата. – Пепеляев урусхалланыар диэри, техникум, бырааай! Кыыл байыас Томмот Чыычаахап эйиэхэ кыргыыы хонуутуттан тлннх ээрдэтин ыытар!”

Чыычаахап Саха сирин сэбилэниилээх кстэрин командующайын штабын дьиэтигэр киирдэ. Харабыл илиитин чанчыгар крэс гыннарда.

– Табаарыс, пропуск? Кимиэхэ кэлли?

Томмот сиэбиттэн били кэмбиэри ылан биэрдэ.

– Ханнык хоско эбитэ буолла, – диэн ботугураата.

Харабыл, ыстыыктаах саалаах аамсыйбыт кыыл армеец, кэмбиэр аадырыын, лаампа уотугар кыастаа-кыастаа, аахта уонна тттр уунна:

– Табаарыс, манна буолбатах, атын сиргэ аадырыстаах.

– Хайда-ах?!

– ГПУ-га, – кыыл армеец уулусса диэки сапсыйда.

– Куппууга? – Томмот кэмбиэри сулбу тардан ылан аахта: “ГПУ-га, 5 ѕ-дээх хоско, таб. Ойуровка”.

– Даа. Кыыл ыччат уулуссатыгар, – кыыл армеец илиитэ эмиэ крэс гынна.

Томмот кэмбиэрин ытыыгар баччыктаабытынан саата суох таырдьа салбынаата. Таырдьа тахсан, соуйбутун омунугар, тоорун дааны билбэккэ, сонун нэлэккэйдэммитэ нэлэккэйдэммитинэн дйн турда.

“Кэбис, сибилигин горкомолга тннххэ уонна, секретарь уол остуолун сутуралаан баран, бу суругун сирэйигэр быа быраан биэриэххэ. Кыргыа тахсарга тылламмыт киини куппууга ыыталлар. Мин ол куппууга туох сыыаннаахпыный? Итиэннэ сс: “Крдгн ылынныбыт”, – диир. Куппууга крдспппэр дылы. Ол иин сатана уола срдээх албын сирэйдээх ээ. Бэйэм дааны ханна, кимиэхэ, тоо тиийэрбин чгэйдик ыйыталаспакка, ыстаалаан тэммин…” Ити курдук кыыыра санаан аыйахта хардыылаатын кытта Томмот йгэр хаан эрэ истибит икки тыла кылам гына тстэ: “ГПУ дивизиона”. Арба дааны! Буолаары буолан сс кыыл сэриилэр саамай кн туттар этэрээттэрэ сурахтааа. Онно, бука, бастытан басты, чулууттан чулуу дьону смэрдииллэрэ чахчы. Секретарь уол миигин онно сптх диэн ыыппыта буолаарай? Кырдьык, оннук буолуо. Уонна миигин, сэриигэ крдр киини, тоо куппууга атаарыаай? Пепеляевы утары сэриигэ хата ким-хайа иннинэ куппуу дивизиона тахсыаа. Манайгы уоттаах хапсыыыга кини киириээ. Ону баара секретарь уол барахсаны м сылдьабын. Чэ бэйэм дааны р-танары буккулламмын тойон ббн…”

ГПУ икки мэндиэмэннээх таас дьиэтигэр Томмот биир тыынынан кэриэтэ тэбэн тиийдэ. Биэс нмэрдээх хоун с гынан крбтэ: ким да суох. Ааны аппатан укпут тбтн тттр ылан эрдэинэ кэннигэр табахтан, тымныыттан бппт хардьыгынас саа иилиннэ:

– Эн миэхэ наадалааххын дуо, табаарыс?

Томмот эргиллэ биэрдэ. Эргэ бараака сону санныгар иилэ быраыммыт, хара бараан ууох сирэйдээх, нксгр соус аамсыйбыт хатыыр кии хаас илиитигэр хас да лиис кумааыны, уатыгар буруолуу сылдьар хамсаны тутан турар эбит.