Ки?и биирдэ олорор

Данилов Софрон Петрович

– Мин…

– Иит! Мин эйиэхэ тиээр тиийэ эрэнэрим сбн дуу, сыыатын дуу чопчутук билэрим наада. Ону миигиттэн бэйэм тириим харысхала эрэйэр буолбатах: соотох мин биитэр миигин кытта иккиэйэх-йэх кии лр суолтата суох. Ону миигиттэн дьыала туа, бииги уопсай охсууубут туа эрэйэр. ргэнэн тэлэкэчийиэх иннинэ итини йдххэ наада.

– Чэ сп. Бырастыы гын, – Соболев аргыый хардарда.

– Эйиэхэ кыра да саарбахтыыр санаа суох буоллаа дии?

– С-суох…

– Эн бэйэ дьылаын, олоххун бтннтн генерал Пепеляев дьаалыгар биэрэр буоллаы дии?

– Даа!

– чгэй.

Билсииибит олус уаатар да, барыта дьэкэрдэ диэххэ сп. Эраст Константинович, бэйэ да билэри буолуо: Пепеляев командующайдаах Сибиир добровольческай дружината бу кннэргэ Дьокуускайы туулаан иэр. Дружина 800 киилээх. Олортон кслэрэ старшай офицердар: генерал Вишневскэй, генерал Ракитин, полковниктар Андерс, Леонов, Рейнгардт, Сайфуллин, Вандышев, Иванов, Самойлов, Шнапперман, Сивко… Чэ, быата, полковник э полковник, майор э майор. Итилэртэн гстэрин эн билэр буолуохтааххын. Дружинаа олохтоох рнэр этэрээттэрэ холбостулар.

– Билэбин. Кыыллар агентуралара куаана суохтук лэлиир.

– Хомойуох иин, оннук. Ол эрээри онтукалара да кинилэри быыыыра биллибэт. Саха сиригэр сэбиэскэй былаас самнара ахсааннаах хонук хаалла.

– Кыылларга эмиэ км кс соурууттан кэлэ турар.

– Буоллун. Илинтэн иэр к утары туох дааны туруулаыан сатаммат. Генерал Пепеляев ыраахтан силистээх. Кини кэннигэр Америка, Англия уонна Япония тураллар. Бу с ааттаах баай государство кмт тохтоло суох крэн ииээ. Дьокуускай дьиинэн Пепеляев большевизмы утары крестовай походугар бастакы пуун эрэ. Кини бтэик сыала – Сибиири ууордаан Москва Кремлигэр киирии. Чэ итини барытын эн бэйэ да йдгн. Эйигин агитациялыы сатыыр наадата суох.

– Таара биэрдин!.. – Соболев э тыынна, кириэстэнэн сапсынна.

– Таара бэлэм кыайыыны аалан биэриэ суоа. Барыта бэйэбититтэн тутулуктаах, Эраст Константинович. Эн, мин, бииги бары туох-баар кыахпытынан бтннтнэн ити улуу кыайыыны ситиэргэ кмлхтээхпит.

– Оннук-оннук.

– Дьэ билигин мин этэрбин чгэйдик йдн иит. Ол генерал Пепеляев эйиэхэ сирэй бирикэээ. Бастакынан, эн кыыллар Пепеляевы утары операцияларын былаанын куоппуйатын булуох тустааххын.

– Хайдах?! Командующай штаба военкоматтан туспа…

– Хайдаа – эн дьыала. Онуоха мин орооспоппун. Булан миэхэ тиксэриэхтээххин. Оччоо Пепеляев кыыллар хас хардыыларын т кр олоруоа. Байыаннай кии бэйэ да йдр инигин, ити былаан Пепеляев илиитигэр хайа кыалларынан эрдэ тиийэ охсуохтааын?

– йдн да… – Соболев э тыынна. – Суох… суох…

– Сп. Аны иккиэ. Кыыллар этэрээттэрин иигэр бэйэ дьоннорунан агитацияны крдэн, ол этэрээттэр Пепеляев диэки эргийэллэрин ситииэххэ наада. Маныаха туттуллар прокламацияны, ыырыыны мин эйиэхэ сотору тиксэриэим.

– Дьэ саарбах…

– Эрдэттэн саараама. сэ – Пепеляев Якутскайга кимэн киирэр кэмигэр куорат иигэр р турууну тэрийэн байыаннай штабы, ревкому, обкому, телеграбы ылыталыахха наада.

– Даа… Ити барыта тылынан эттэххэ эрэ дб, – Соболев бириэйдэммэтэх сэийэтин имэрийбэхтээтэ.

– Ким да дбнк ситииллиэ диэбэт. Ол эрээри кыалыннахха кыайтарыан

сп.

– Итини барытын ким тэрийэр?

– Эн!

– Мин?! – Соболев р кр тстэ. – Билэллэр дуо кинилэр мин киммин? Мин кыахпын? Мин баара-суоа облвоенкомат рядовой лэитэбин. Ону дааны соччо итээлэ суох, кэтэбилгэ сылдьар лэитэбин. Мин волшебник буолбатахпын. Сааратыахпын сатаммат.

– Эраст Константинович, эн кимин бэрт чгэйдик билэллэр. Билэллэр уонна эрэнэллэр эн йгр, сатабылгар, хорсун быыыгар. Итиэннэ соотох буолуо суоа. Мин эйигин сотору сорох наадалаах дьону кытта билииннэриэм. Аан бастакы соругу – кыыллар операцияларын былаана. Ол былааннара хайыы-йэ ооуллубут буолуохтаах. Аыйах хонугунан онтукалара мин илиибэр тиксиэ диэн эрэнэбин.

– Суох… суох… Ону мин хантан ылыахпыный?.. Хайдах… Бэйэ дааны санаа… – Соболев Валерий диэки ааттаардыы крд. – Хайдах… санаан кр…

– Мин буолбатах, эн саныахтааххын, – Валерий дьэбирдик хардарда. – Чэ ити курдук. Мин хойутаатым.

Ыалдьыт таынна.

– Эраст Константинович, атаарыа дуу: ыккыт ргэнэ бэрт этэ.

– Ах даа… даа…

Таырдьа таыстылар.

– сс биирдэ санатабын, Эраст Константинович, – диэтэ Валерий кэлииккэ халанын тутааын тутан туран. – Бирикээс дьллэиллибэт, бирикээс толоруллар.

– Даа… Даа…

– Аыйах хонугунан билсиэм. Ол кэлиибэр былаан эн илиигэр баар буолуохтаах.

– Хайдах?! Иит эрэ…

– Крсххэ диэри.

Халан “лап” гынна.

“Сыраан… Дырысаакы… Уонна сс офицер ааттаах ээ! – диэн сэнии, сиргэнэ саныы-саныы, Валерий туман быыынан соуруу диэки тстэ. – Воля диэн мэлийбит ктрэ быыылаах. Дагдайбытын аанньа далай акаары баайы дуу, баатыгарын. Эппиппин толотторо иликпинэ сгн олордуом суоа. Спкн кррм буолуо. Былааны баас буллаттаран тэйэр инибин. Ол кэриэтин баы бардын. Туттахтарына, баар, тыллаа дааны. Такыровы крдн такырыйа срдннэр!..”

Соболев буоллаына, сабыллыбыт халаны аан, туман гэр ыалдьытын кхсн крн хаалла. Эрчимнээх атах дьулуратык кыычыргыы турда. “Сылдьара эчи хоодуотун. Куттаммата итиччэ лгэр дуу?” – диэн кини дьиктиргээтэ. Онтон устунан этин сааыгар курас тымныы кутулларга дылы гынна: “Бэйи эрэ, арай… Арай ЧК соруйан ыыппыт буоллун… Провокация буоллун… Оччоо…” Соболев сонун уолугун саба туттан иэн били маан таас лоскуйун йд тстэ: “Арба, Рейнгардт суруга этэ. Чахчы киниэнэ. Ол баас чуолкай. Саарбаа суох. Оо, оннук эрэ буоллун…”

Эраст Константинович дьиээ киирдэ. Билиитэ аанын с гынна, маан тааын тобоун булуохтуу. Онуоха оох клнэн брллэн эрэр чохторо, элэктиирдии, кытарбахтыы чипчилинэстилэр. Соболев, чугуун хаппаы саба тэбэн баран, хоугар ааста.

6

Дьокуускайга 1922 сыл бтэик нэдиэлэтэ уонна 1923 сыл бастакы хонуктара рдк крээн гэр аастылар. Бу икки дьыл кирбиитигэр Саха сирин историятыгар скэн суолталаах баараай тмслэр буоллулар: Россия Коммунистическай (большевиктар) партиятын Саха уобаластааы манайгы конференцията уонна Саха АССР Советтарын манайгы учредительнай съеэ.