Ки?и биирдэ олорор

Данилов Софрон Петрович

Аабыыт дьыалатынан дьарыктанар дьонтон ыйыталаспытым, били оонньорбут дьаарай стх эбит. Кттэ, били урукку мин кыыым эрэ, р бандьыыт . Аабыыт бандьыыттары кытта сибээстэспит. Тыллаан, сирдээн биэрэн, рпкм чилиэннэрин лртрбт. с киини. Трбнээл бириигэбэринэн аабыыт ытыллыбыта. Ол туунан “Ленскэй коммунарга” ГПУ иитиннэриитэ бэчээттэнэр. Сарсыныгар кнс эбиэттии бараары уулуссаа били дьахтары крс тэбин. Соруйан кппт. Крд да, ойон кэлэн сирэйбэр силлээтэ. “Манньа! “Кмлспт” иин, – диир. – Аабын ыттыгыт! Аны миигин сиэ! Мэ, сиэ! Тоо тураын? Ыт!” Итиэннэ уон тарбаын сараадыппытынан сирэйбин сыаллаан тэн истэинэ тскэ астым. Дьахтарым, харса суох тл-тл, хаыыта диибин диэн: “Миигин эмиэ ыт! Дьэ ол кэнниттэн мин Бааскам эигини оооскутун субуйа оонньуо! Ситииэ!” Чэкиис эмиэ кии.

Мин хобуурабын харбаммыппын билбэккэ хааллым. Бэстилиэтим тымныы угун тутан эрэ баран йдннм. “Тохтоо! Манна аатын аыйан йттэн тахсыбыт дьахтары кытта сэриилэээри гынны дуо? Уоскуй”, – диэтим бэйэбэр. Дьэ онно чгэйдик болойон крдм дьахтары: баттаа ыыллыбыт, хараа с-саас уотунан рбт. Кннр, аыытыттан ииригирбит харах буолбатах, чахчы хаан стх хараа. Ол курдук крсэн турабын манайгы тапталбын кытта. Аны кэлэн кини й-санаата уларыйарыгар, ллэригэр соччо эрэммэппин. сс сн крсм диэн дьиксинэбин. Трмээ. Биитэр трбнээл хоугар. Таара биэрбэтин ону, – Ойуурап тбтн илгииннэ, сгэр саба тспт баттаын ртэ анньыммахтаата. – Омос санаатахха, барытыгар дьахтар буруйдаах курдук. Кэлин, уоскуйан, барытын эргитэ санаан баран, мин бэйэбин буруйдаммытым. сктн кыыым танарда диэн уоламдьытык ргэммэтэим буоллар, тапталым иин туруулаан охсуспутум буоллар, кини дьылата атыннык салаллыан дааны сп этэ. Сэбиэскэй былаас стн оннугар сэбиэскэй былаас актыыбынай лэитэ буолуон да сп этэ. Кинини бииги кэккэбититтэн тэйиппит, стхтр илиилэригэр тэйбит – мин. Атыттар миигин, баар, буруйдуохтара суоа. Ол эрээри туохтан да кытаанах, мччргэнэ суох дьл баар – суобас дьлэ. рблссннэй суобаы дьлттэн хайдах да албыннанан куоппаккын. Ол курдук…

Томмот Ойуурап кэпсээнин бэркэ болойон ииттэ уонна киитэ кинини кытта клэн-элэктээн сээргэспэтин итээйдэ. Ону ааан бу кэпсээн кэнниттэн санаатаына, кини буруйа арыый аччыырга дылы гынна. Итиэннэ Кыычаны чахчы кстэринэн кэлгийэн тааарбыт буоллахтарына, Ойуурап этэрин курдук, кини кыыы иэдэээ соотохтуу хаалларбытыгар тахсар. Алдьархай быатыгар, комсомольскай мунньах кэнниттэн кини Кыычалыын биирдэ да чгэйдик кэпсэппэтээ ээ. Кыыа сблээбэтин аанньа тэйэ тутта сылдьыбыта. Кыыс тылын истибэккэ, уруккуларыныы сылдьыбыттара буоллар, бу иэдээннээх суолу, баар, моойсуо хааллаа…

– Хайа, трт ааабатах эбиккин дии. Мин кэпсээмминэн аралдьытан кэбистим дуу, тугуй?

Томмот тымныйбыт чэйин тобоун ыймахтаата.

– Суох. Топпун. Дьиэлиим, табаарыс Ойуурап.

– Бу да кии, доор, – Ойуурап сонньуйда. – Дьиэбэр-уоппар ыалдьыттыы олорон баас ааппынан ааттыаххын. Мин эмиэ ааттаахпын ээ: Дороппуун диэн. Баылай уола Дороппуун диэн.

– Чэ мин барыым, Дороппуун Баылайабыс.

– Бэйи, хаан лээ кэлэин?

– Билбэтим ээ…

– Тугу билэ сатаатаххыный, – Ойуурап уол тылын атыннык йдт. – Обкуому, обкомуолу кытта кэпсэтиллэн турар. Хайдах кн-дьыл кэлбитин бэйэ билэин. Наылыйа сатыыр кэм буолбатах. рэххин кэлин ситэриэ. Билигин стхтр утары охсууохха наада. Биир да кн уталыппакка. Хас уталыйбыт кн иин хааммытынан тлбт. Чэ сп. йн лэлии кэл. Сп дуо?

– Сп…

Томмот Ойуурап ууммут илиитигэр илиитин биэрдэ.

“Сблэстим дии… Ити аата аны ГПУ лэитэ буоллаым”, – диэн бэйэтэ да дьиктиргии саныы-саныы, кини сонун ылла.

11

ГПУ. Ойуурап лэлиир хоо. лэр.

Тннк аттынааы остуолга – Ойуурап. Ону утары, истиэнэни сырыыннары, кыра остуолу туруорбуттар. Онно – Чыычаахап. Икки остуол иккэрдигэр йнрдх мас олоппоско – Валерий Аргыылап.

Бу хоско эмискэ ктн тспт кии манна хайалара ыйытылларын, хайалара ыйытарын чопчу этиэ суохха айылаах. Аргыылап, таыттан кррг, ол курдук холкутук, кыахтаахтык туттубут. Кини туттан олорор киэбигэр ыар буруйдаах хаайыылаах сэбэрэтэ букатын суох: тыс курумуулаах атаын тыылыы тэбэн олоппос йнргэр тиэрэ тспт, бинсээгин нэлэккэйдэнэн, хаас илиитинэн ттк баттаммыт.

Лаппа киээрдэ. Таырдьа хараа хойдон, биир кэлимник харааран, тннккэ кэтиллэн турар. Крдрнэн ааар дьон атаын тыаа ииллибэтээ ыраатта.

Томмот ГПУ-га лэлээбитэ нэдиэлэ кэриэ буолла. Оперативнай лэит диэн сололоох. лэтэ диэн Ойуурапка кмлр: хаайыылааы

аалар, илдьэр, доппуруос боротокуолун суруйар. “Билигин кууруска эин рэнэ олорор тгэн суох. Онон, миигин кытта бииргэ лэлээ сылдьан, хараххынан крн, кулгааххынан истэн, илиигинэн тутан рэннэххинэ сатанар. Итиэннэ эйэлээх нам-нум кэмэ кии ыйдаан-сыллаан билиэхтээх суолларын билигин аыйах хонук иигэр билэргэр тиийэин. Саамай кылаабынайа, эн ст билэ-кр рэн. Кини быыытын-майгытын, тылын-н, йн-санаатын. Т да дьн кубулунан кистэнэ сатаабытын иин кинини тыыынчанан дьон ортотуттан эндэппэккэ буларга рэн”, – диэбитэ Ойуурап уолга лэтин саалыыр бастакы сарсыардатыгар.

Кырдьыга, Томмот бастакы кннэргэ наар теория, политика былаастаах рэтэллэрин-такайалларын, ыйан-кэрдэн кэпсииллэрин истэн олоруох курдук санаабыта. Онтуката баара “теоретическай рээ” Ойуурап ити быаччытык эппит тылларынан бпптэ. Ол оннугар кини ГПУ кн тнтэн, тн кнстэн араарбат тбктээх лэтигэр эриллибитинэн барбыта.

Билиитэ Томмот туохха да рэниэ, эбиллиэ суохха айылаах. Кини лээ киириэиттэн бтэй сарсыардаттан хара тэ диэри наар Аргыылабы доппуруостууллар да, харыс да сыарыйбыттара кстбэт. Силиэстийэлэнээччини гс туоуну кытта сирэй крннэрдилэр, буруйун саарабыла суох кэрэилиир элбэх чахчыларынан сирэй-харах астылар. Аргыылаптара онуоха барытыгар хардарар тыла диэн иккиэйэх: “суох” уонна “билбэппин”. Атыны саардаына дааны наар тттртн тибэр: крдрн туран р хара, хараны р диир. Адьас муннукка ыктардаына, ыыс-бурут тылынан хсэн тоо барар.

Бачча гс туоу смйэтинэн ыйа турдаына, бачча элбэх дакаастабыл кэрэилиирин рднэн буруйа суох аанньалбын диэн кубулунара сатамматын Аргыылап син йдр быыылаах. Ол иин буоллаа буолуо, сэбиэскэй былааы ис-ииттэн ннээхтик абааы кррн кистии да соруммат. Тэппи эрэ буоллар, коммунистары, чекистэри кии иилэн ылбатынан кулгуйар. Ити ахсын Томмот иигэр кыынньа тэр. Тарбахтара кубарыйыахтарыгар диэри сутуруктуу тутан баран илиитин остуол анныгар анньар. Кн ахсын итинник. Оттон Ойуурап быыс буоллар эрэ уолга мэлдьи этэр: “Иитти дуо? Крд дуо? Дьэ кр, итинник. йд. Барытын йд. Бука барытын…” Томмот ол аайы мунаахсыйа саныыр: “Дьэ итиннэ кии йд сатыаа туох баарый?”

Томмот Ойуурап тулуурун ср: биирдэ дааны куолаын улаатыннарбат, дибдийбэт, ыкпат-трбэт. Хаайыылааа стэинэ дааны тугу да хардарбат, истэр эрэ. Уол крднэ, Аргыылап хсэн силэ бырдаалыырын Ойуурап бэрт холкутук, ону ааан кэрэхсээбиттии одуулаан, сыаах баттанан олорор буолар уонна анарааыта кырыыр-таныйар тыла баранан, уоа эстэн, олоппоугар тттр тстэинэ, аа-дьуо: “Бтт дуо? Чэ оччоо аны манныкка эппиэттээ…” – диэн эмиэ ыйытан барар. Туоуларынан, чахчыларынан хаайсыы, аккаастаыы, хс оччоо эмиэ хат сааланар.

Биирдэ Аргыылап курдук ст кии кыайан тулуйан р доппуруостуо суоун туунан Томмот тыл быктарбытын Ойуурап соуйа истибитэ:

– ы! Эн стх хайдах буолуо дии санаабыккыный? Тулуйуох тустааххын. Чэкиис тулуйбат буолар бырааба суох.

Бгн Аргыылабы эмиэ кн быа доппуруостаатылар. Эмиэ туа суох. Томмот суруйар доппуруоун боротокуолугар, эмиэ бээээитин, икки-с хонуктааын курдук, нр-хары мэлдьээр, хсэр тыллартан ураты атын тыллар суохтар. Аргыылап бгн хаааытааар да нааалаата. Маннык быыа суох сидьи хсн Томмот урут истэ илигэ. Нуучча, саха тылларыгар итинник быдьар тыллар бааллара буолуо диэн да санаабат этэ. Кини трбт нэилиэгэр Тыллаах Кыскыйдаана диэн хстнэн, мк майгынынан сураырбыт дьахтар баара. Аргыылапка холоотоххо, Кыскыйдаана эрэйдээх адьас турар ууну долгуппат, кх оту тосту ктээбэт айыы барахсана эбит. Соотох кииэхэ бачча лгэр сидьи, быртах тыл, хараа санаа, хтх с тмллэрэ срн…

– Кырасданьыын Аргыылап, сарсыарда эппитим курдук, бгн силиэстийэ тиэх кнэ, – диэтэ Ойуурап аа-дьуо, кн быа рдгэр суккуллубут хсттэн хараара дьэбидийэн олорон. – Сарсын дьыалаын рблссннэй трбнээл кртгэр биэрэбит.

– Ханна баарар биэри: ырайга да тэйи, аадка да тимирди – миэхэ син биир, – Аргыылап, атаын оллооннуу быраан баран, тииин быыынан силлээн “чырк” гыннарда. – Кырдьыгы эттэххэ, эиги трибуналгытыгар силлиибин!

Ойуурап остуол кэнниттэн сулбу ойон туруохча буолан иэн “лах” гына тттр олордо уонна, тугу эрэ ыйыстан эрэрдии, дьккк гынна.