Ки?и биирдэ олорор
Шрифт:
– Мин син биир ктм этэ.
Уол соуйан кыыс сирэйин кр тсптэ.
Аргыстаан дьиэлэрин диэки хаампыттара. Балачча р саата суох испиттэрэ. Полевой уулуссаттан туораан Кыыл Армия уулуссатыгар киирбиттэрэ. Кыыс дьиэтигэр тиийэрэ, арахсаллара чугааабыта.
– Томмот, баыыба… – диэбитэ Кыыча, атаын тумсун крн иэн.
– Туох иин?
– Бээээи…
– Ээ-э! Кэтээн сордоон, баыыбаа син тигистэ дии саныыгын дуо?
– Суох! – кыыс тбтн кскэ илгистибитинэн тохтуу тсптэ. – Инньэ диэбэппин. Диэм да суоа. Урут да инньэ дии санаабат этим.
– Инньэ диэбити дии. йдгн дуо?
– Ол бэйэм… акаарылаан…
– Чэ баыыбаар баыыба.
Эмиэ балачча сыыа-халты крс турбуттара.
– Томмот,
– Мин?.. – диэбитэ уол, ктэн турбахтыы тэн баран.
– Эн… эн… чгэйгин.
Инньэ диэт, Кыыча уулусса устун срэ турбута.
“чгэйгин…” Кыыча Томмокко сбл саныырын туунан балтараа сыл устатыгар эппит тыла суос-соотох ити этэ. Бу крс кэнниттэн сыл ааарыттан ордук кэм ааспыта да, бэйэ-бэйэлэрин сыыаннарыгар хабааннаах атын биир дааны тылы уол Кыычаттан истибэтээ. Томмот дааны ол туунан трт тыл быктарбатаа. Баар, ити тылы кини улахаа уурбатаа, алдьархайтан быыаттарбыт кыыс махталын эрэ курдук санаабыта буолуо… Ол эрээри Кыыча бтэйдии сэрэйэрэ уол сблрн. Сблрн эрэ да буолбатах, тап… Чэ кэбис. Ол туа туспа. Ити, баар, кини алас йдблэ буолуо. Кыыча бигэтик эрэнэрэ: Томмот кинини ханнык дааны кытаанах тбэлтээ тэн биэрбэтигэр. Томмоту адьас саарбаа суох итээйиэххэ сп этэ. Комсомолга ылы диэн сайабылыанньатын Кыыча ол да иин, уолу итээйэн, биэрбитэ. Аккаастыахтара диэн дьиксиннэр да, итээйбитэ. Кыыча санаатыгар, Томмот хаан да сыыспат этэ. Барыта кини эппитин курдук тахсан иэрэ. Арай бу тбэлтээ алааабыта…
Оннук. Кинилэр бэйэ-бэйэлэрин хайдах санаалларын туунан ити суос-соотох тыл этиллибитэ. Оо, оттон кинилэр т лгэр г кэпсэттилэр этэй ити киээттэн ыла? рэхтэрин, доотторун, учууталларын тустарынан. Саамай кылаабынайа, политика туунан. Хас сээргэии политзанятие, оттон Томмот пропагандист курдуга. Быата, кини Кыыча штатнай, личнэй пропагандиа этэ. Атын уопсай рэх ттгэр сороор баыйтардар дааны, уол политикаа киниттэн быдан киэ, дири билиилэээ. Томмот бастакы кннэргэ советскай техникум студентката йдэр бэрт судургу суоллартан саалаабыта. Ону истэ сатаан баран, Кыыча клбтэ:
– Томмот, баай баттала куаанын, кии киини клннрэ тктэритин, аан дойду быйаын лэ айарын, ол быйаы лэ киитэ бэйэтэ туаныахтааын, кл, тэ быраап, советскай былаас чгэйин миэхэ оскуолаа, техникума гстк рэппиттэрэ. Ити ханнык баарар чиэинэй кии ылыныахтаах, толоруохтаах суоллара. Мин эмиэ итини бтннтн ис срэхпиттэн ылынабын. Трт саарбаалаама!
Уол итээтэ сатыыр суоллара кырдьык олус судургуларыттан бэйэтэ дааны сонньуйбута. Дьэ ити кэнниттэн сааламмыта дьинээх политическай оскуола. Брошюралар, кинигэлэр, томнар. Мккрдэр. Цитаталар, цитаталар… Кыыча билии политическай сайдыытыгар Томмот оруола туохтан да улахан. Кини суоа буоллар, хайдах-хайдах буолуо этэй? Ол эрээри… кини хайдах суох буолуой?.. Кини баар. Кини мэлдьитин баар… Кини суох буолуон сатаммат… Кини…
Кыыс ытыырыттан, санаатыттан сылайда. Сыара айаныгар бигэнэн улам нухарыйан барда…
Кыыча т р утуйбутун билбэтэ. Эмискэ хараын аа тстэ. Кини, тээн дуу биитэр нухарыйа сытан кннр санаатыгар дуу, Томмоту крд. Хомойбут, хоргуппут, кэлэйбит Томмоту. Кини хайдах ити туунан санаабатаа эбитэй? Уол бгн, сарсын Кыыча дойдулаабытын истиэ эбээт уонна туох дии саныаай? “Суонда киирэн миигин кнэн тааарбытын хантан билиээй? Ыллам ону киниэхэ эппэтэх баайыта ини. Миигин крээбит диэн ама итээйиэ дуо? Мин куораттан барыахпын, кинилэртэн, балыыатааы ыарыахтарбыттан арахсыахпын баарбатахпын кини билиэ суоа. Айахпар блээх кэлгиллэн айаннаабыппын да билиэ суоа. Оччоо итээйиминэ хайыаай? Оо, иэдээн да эбит! Туох баарар буоллун, кини эрэ итээйбэтэр, кини эрэ миигиттэн хоргуппатар ньии! Бу туох лгэр аана суох алдьархайай!
Кыыча кэлгиэлээх атаынан, трллэ тэн баран, нксллбт кхс тэптэ. Суонда соуйан эргиллэ биэрдэ. Кыыс онно крбтэ: Суонда икки хараа дьолтойо испит, эттээх иэдэинэн дьэкир таммахтар субуспуттар. Бу айан киниэхэ дааны чэпчэкитик тиксибэтэх, суолу быа ытыы испит быыылаах. Ону крн, кыыс срээ “атый” гынна.
Суонда, ытыы олорорун йдн, сиэинэн сирэйин туора-маары сотунна. Кыыча мхсн тиргилиннэ. Суонда атын тохтотто, бобуосканы йд. Кыыс хараынан “ср!” диэн крдст. Крд дуо – модьуйда. Суонда туран кыыс айаын босхолоото, кэлгиэтин срдэ. Кыыча дэлби томут эбит: срллэн олороот титирээн дьигиийдэ. Кыыы кн хайыы-йэ киээрбит. Хара тыа суолунан иэллэр эбит.
– Ха… хан…на… кэл…либит?.. Бу Мэл… дьэхси дуо?
Суонда тохос гынна.
“Ырааппыппыт дааны…” – дии санаата кыыс.
– Суон…таа… Тннх… Куо…ракка… рэниэм… Доотторбор… Абыраа, тннх… Суон…таа!..
Суонда тбтн илгииннэ.
– Суонтаа, тннххэниий!.. Аын даа!..
Суонда сс кскэ илгииннэ.
Аккаас. Булгуччулаах аккаас. Суонда хаан дааны эппит тылын кэспэтин Кыыча билэр. Кини тойонугар Аргыылапка кыыскын тааарыам диэн эрэннэрбит буоллун да, ону толорор. Тылын толорбокко хаалларыан кэриэтин л. Ону ааан кыыс кини хараар сс атын санааны аахта: “Эн кыраын. Эйиэхэ туох чгэйин бэйэ да билбэккин. Ону аа билэр. Эн куоракка хаалары куаан, дьиээр тахсары ордук. Эн миигин мн эрээри, мин эйиэхэ тн баарабын”. Хайдах да элэ-была тылы этэн Суонда санаатын тттр хайыыннарар кыах суох.
Ол да буоллар Кыыча, суолунан тттр срэргэ сананан, сыараттан ыстанан тстэ. Суонда, баар, бэркииэ, кыыс тылын быа гыныа суоа… Кыыча, кйбт атаар кыайан уйуттубакка тэмтээкэйдээн баран, саардыы иннин диэки нхтээн эрдэинэ, Суонда бобо харбаан ылан бобуоска иигэр аста.
– Ыы-ыы-ы! – диэтэ кини дьиэк биэрбэттик.
Дьэ ити… Ити аата киниттэн мчч туттарбаккын…
Суонда сыаратыгар олордо, атын соруйда.
– Суон-да-а-а!.. Кр…д…бн!.. Аат…та…абын!..
Суонда эргиллибэтэ. Арай кхс эбии нксйдэ.
Кыыча тобуктаан кинини моонньуттан кууан ылла:
– Суон-да-а!.. Оо, йдбт тугун срэй!.. Истиий даа!..
Суонда бгдьллбт кхс дьигинээтэ. Кыыча марылаабытынан ол кскэ умса тстэ.
Хаардаах хара тыа дьиппиэрэн, боруоран барда.
Сурах туохтан скрй? Сороор чахчы суолга олоурар, ону ким эрэ кэпсээбититтэн таранар. Сороор туохтан трттэммитэ, кимтэн сааламмыта биллибэт буолар. Ии кэриэтэ трд-тбт, ууга-муура кстбэт идэлээх. Арай айан тыала айаарбытыттан, сиккиэр тыал сибигинэйбититтэн скээбит бэйэтэ дуу диэх айылаах буолар…
Кыыча рээр кэлбэтэх манайгы кнэ айдаана суох ааста. Студентка кыратык ыарытыйан эбэтэр ыксал кыалаланан уруогун кттэрэ манан дуо? Онон паартаа кыыс миэстэтэ кураанах аайан турарын ким да соччо аахайбата. Арай Томмот хараа сотору-сотору ол кураанах паартаа инэр уонна староста уол таабылыгар кыыс араспаанньатын туугар кэтии бэлиэтин субуччу тарта.
Иккис кн улахан биримиэнэ саана соумар сурах техникуму саба срдэ: Аргыылаба рнэргэ крээбит . Дойдутугар да буолбатах, дьонугар да буолбатах – рнэргэ. Бэл Кыыча сыараа кэлгиллэн сытан наар куаанын талан санаатаына дааны итинник диэхтэрэ диэн санаа йгэр киирбэт этэ. Ити сураы бастаан кыргыттар биллилэр. Кыыс аймах биллэ да, р буолсу дуо – харааччытааар тргэнник кылаас кылааы тилийэ ктт.