Ки?и биирдэ олорор

Данилов Софрон Петрович

Барахсан кмскээ диибин диэн. Аргыылап былыр биирдэ от тиэйэр саа хатыс т сыараа алас сгэ биитигэр тбээн быа ыстаммытыгар кыыырбыта, Суонданы нт ыххайбыта: “Тугу да харыстаабаккын! Хараы тээ ыстаммыта дуо? Тоо крбтххнй?!” Суонда аарынан тыл быктарыа баара дуо, саата суох буруйданан умса крн турдаа дии. Онуоха Кыыча срэн туотарыйан кэлбэтэх дуо! Кэлэн, Суонданы илиититтэн харбаабытынан аатыттан быыыы тсптэ уонна, быыкайкаан атаын сыыынан дибдигирии-дибдигирии, умайыктаммыта: “Суонтааны эн ммэ! Эн кргйдээмэ! Мин Суонтаам. Эйиэнэ буолбатах. Мин Суонтаам! Мин кырбатыам суоа! Эн киэр бар!” Оо, онно сыччыый сыыа кыыыран чорбойбут уоун, уоттаммыт хараын! Бэл улуус бтннтэ куттанан утары крбт Аргыылаба соуйан ах баран чыпчылыныы турбута. Суонда сонно таырдьа ыстаммыта уонна, уйадыйан, айманан, кыс мас кэтээр саан олорон ытаабыта…

Ол бэйэтэ бу билигин Кыычата барахсаны хараын уутунан сууннаран тиэйэн иэр. Кини атын хайыыр да кыаа суох. Тойоно оннук дьаайбыта. Ону толордоуна эрэ сатанар.

Суонда уончалаах

уолчаан эрдэинэ аата-ийэтэ лн тгрк тулаайах хаалыаыттан Аргыылап илии-атах киитэ буолбута. Онтон ыла бу орто дойдуга эр таарата, рдк суута, муур тойоно – Аргыылап. йдрн тухары наар кини лэтин лэлиир, мэлдьи кини дьаалын толорор. Оо эрдэиттэн оонньор буолара чугаыар диэри кини биирдэ дааны тойонун тылын быа гына илик, кини дьаалын биирдэ эмэ кэспит аньыыта суох. Онон Аргыылап кинини таас хайа кэриэтэ эрэнэр, кинини муура суох итээйэр. Итиэннэ Суонда тойонум миигин куааннык тутар диэн сэргиэн эмиэ сатаммат. Кини атын баайдар хамначчыттара быстан-ойдон, дьдьэйэн-дьаарайан, илбирийэн сылдьалларын крр. Аыахтарын астара, таныахтарын таастара суох буолар. Суонда билиитэ куртаа кураанахсыйа, санна килэйэ илик. Ол эрээри Аргыылап ама кинини биир оойор айаар аатыа суоа дуу? Суонда саллар сааыгар лэ бн лэлээтэ ахан. лэлэтиэхтэрин баардахтарына, оннооор клр оуун хадаалыыллар. Суонда лэтэ айаын уон, сс тгл бктр ини. Аргыылап биир таммаы кумахха куппатах обургу буолуо. Оо, обот, исэ баас чааынан баардыы кырдьаас. Барыырарын туугар кими дааны хаанынан ытатарын, ыал устун ыытарын кэрэйбэт кии. Чэ ол кини эрэ да буолуо дуо: бэйэ бэйэни торон бр кэриэтэ хадьыктаыы бу орто дойду адьыната быыылаах. Ким кстээх, ким птээх, ким сытыы тиистээх – ол быраап. К, б, тиии дааны Аргыылапка айыы таара биэрэ тспт ахан…

Онон хамначчыппын диэн сэргиэи кэрэгэйгэ дылы. Оттон ол Суонда йэтин-сааын тухары бэйэтэ анал алаа дьиэлэммэтээ, аал уоту оттубатаа, хотун ойох хоонньун билбэтээ, тртр оону тлклбт, иитэр сн крлээбэтээ, наар баай ыал холумтанын кэтээн ааардас аналламмыта дьылата, ыйааа оннук буоллаа дии. Ону хайыа баарай.

Аыйах сылтан бэттэх аан дойду атыйахтаах уулуу айманна. “Кыылбыт”, “рмт” дээ-дээ, саа тута-тута р-танары субуллаллар. Хаан б тоунна, тыын б быынна. Кии лр диэн аны кумаар лрн кэриэтэ буолла. Хайалара чгэйин, хайалара куаанын туох да билбэт. Араатардаатахтарына хайаларын да айахтарыттан кх от нэр. “Мин куааммын” диэччи сс ск илик быыылаах. Ким кырдьыгын, ким сымыйатын Суонда билбэт, ону быаарарыгар й да тиийбэт ини. Итиэннэ биир тт наар чгэйэ биитэр наар куаана эмиэ саарбах. Кыыллар дьадаылары кмскээн кыргыабыт дииллэр эрээри, дьадаылара р буолан эмиэ сарахачыа сылдьаллар ээ. Кмскэттэрэр дьон тоо р буолуохтара эбитэй? Суонда билиитэ саллаат буолан сарайбыт баайы кр илик. Баайы кэм хамандыыр, тойон буолар биитэр, сааран салайан кэбиэ-кэбиэ, клккэ тэн дьиэтигэр олорор. Баайы хаан да бэйэтэ сэриилэспэт, хамначчыттарынан сэриилэиннэрэр. Оннук-оннук… Чэ крлээтиннэр. Суонданы эрэ тыыппатыннар. Кини билиитэ рэ да, кыылга да кыттыар санаата суох. Кыттыыа да суоа. Туоун харыстаан саа тутан салланыаай? Туора кии киэнигэр эмиэ умсугуйбат. Атын кии тыыныгар туруохтааар бачча сааыгар диэри биир эмэ ктр-срэр тыыныгар да турбута суох. Саханы сааыт, булчут дииллэр дааны, кини саа чыыбыын тл тарда илик. Икки быччыын лэтиттэн атыны билбэт. Билбэтэ ордук! Аргыылап дааны кинини бэйэтиттэн араарбат санаалаах. Сатаатар эрэ! Тойоно туох чгэйин, туох ордугун, туох барыстааын билэрэ буолуо. Алаыа суоа. Кини баччааа диэри тугу эмэ алааан сыыа туттубутун, ночоотурбутун, хотторбутун Суонда йдбт. Кэм кини тмгэр хабыылаах тахсыбыта, сйлэммитэ баар буолааччы.

Билии кэмэ ол-бу айаа сылдьар кутталлаах. Клн былдьаан ылыахтарын, тыыар туруохтарын дааны сп. Суонда дьиэтин тэлгээтиттэн тэлэийбэт санаалаах этэ. Ол гынан баран нрн Аргыылап тааас киллэрбитэ аатыран куораттаа, ээр-сэмээр Бэлиэрий хайдах сылдьарын бил уонна Кыычаны илдьэ таыс диэбитигэр рбтэ. Бэлиэрий хайдах баарар сылдьарыгар кини соччо кыаллыбат. Оо эрдэиттэн аатын туйаын хатарбыт баайы. Остуолтан быга илигиттэн Суонданы кии диэбэт этэ, клр оуунуу крр, кл рэрэ, мр. Кл-оонньуу оосторо. Кхсн чаачар саа онооунан батарыта ыттаына – ол суох, утуйа сыттаына муннугар сысыыр табаы куттаына – ол суох. Оройунан крбт бэдик. Аатын курдук бардам, баламат, дьэбир, тыйыс, харса-хабыра суох.

Суонда бээээ Испирдиэкэ дьиэтигэр сылдьан истибититтэн, кырдьыга, соччо курутуйбата: Бэлиэрийи, Испирдиэкэ оонньору эмиэ чыкаалар хаайбыттар . Бука, туох эмэ куааны оорон тбэспит ктрдэр буолуо ээ. Бэлиэрий нрн бэркэ тн сирэйдэнэн ааспыта. Аанньаа инньэ гымматах баайы ини. Оостубутугар тбээ сырыттын…

Суонда Кыычатын илдьэ иэр. Онтон ордук киниэхэ туох да наадата суох. Аргыылап оонньор обургу кэм т крн дьаайбыт. Бэлиэрий улахан буруйу оорбут буоллаына, бука, балтын дааны сгннхтэр суох этэ. Уонна кыргыыы кэмигэр кыыс оо куоракка араас алдьархайга тиксиэн сп. Тойоно ону билээхтээбэт, сэрэйээхтээбэт буолсу дуо? Кэбис, бу долгуннаах кэ-дьылга оо дьиэтигэр, харах анныгар олорбута ордук.

Кыыча барахсан ытыы сытар быыылаах. Оо мунаах хайдах гыннаына чгэйин бэйэтэ да билбэтэ буолуо. рэиттэн, доотторуттан арахсан айманнаа. Уонна ити Ылламнаах баайылар туппуттара-хаппыттара олус хабыра бэрт. Оннук буолбатаына эмиэ да сатаныа суох курдук этэ ээ. Итиччэ

кии буолумматын хайыахтарай, клээтэхтэринэ эрэ табыллыах быыылааа. Суонда бу билигин срэн босхолоон кэбиэрэ эмиэ сатаммат. Эрэйдээх кэлгиэтэ слл да, тттр куоратыгар ыстаныа, ону эмиэ бохсоругар тиийиэ дуо? Оо, кэбис, ол кэриэтин маннык барбахтыы тххэ. Ырааттаына хайаан тннй – барсара эрэ хаалыа.

Ытыы сытаахтыыр. Суонда Кыычаны хомотон, санааратан, биир эмэ таммаы тэртэриэм, ону ааан ытатыам, уун суолу быа хороччу кэлгийэн хараын уутунан сууннарыам диэн хаан да санаабатаа. Хата: “Кинини атаастыыр, кмчлр кии мин лр стм буолуо, кинини хайа кыайарбынан бары куаантан, эрэйтэн, кыалаттан кмскм, бары алдьархайтан арааччылыам, кини рэ-кт сылдьарын туугар тыыммын дааны кэрэйиэм суоа”, – диирэ. Барахсаным сыыа бу барыта кини туугар, кини туатыгар ооулларын, Суонда киниэхэ наар тн, чгэйи эрэ баарарын йдрэ буоллар дуу! Тылынан инньэ диэн быааран биэриэин Суонда ол ким биэрбитинэн оннук сааран чуопчаарыаай. Айыы таара ханнык дьоллоохторго устар ууну сомоолуур уус тылы биэрэрэ эбитэй! Суонда сордоох биэс тылы да сатаан холбоон саарбат. Саарыан кэриэтин оорорун ордорор. Ону сорохтор ааргы, акаары дии саныыллар. Тылынан да тылыбыраабатар, кини кдй кхсн иигэр тугу барытын буара сылдьарын билбэттэр. Кинини оус курдук халы тириилээх, балык курдук тымныы хааннаах дии саныыллар. Кииэниттэн эрэ уйаас уйула, кииэниттэн эрэ итии хааннаах сыгынньах срэх киниэхэ баарын билбэттэр. Кии билэр буоллаына, ону арай Кыыча билиэн сп этэ. Кини эрэ. Баар, ону билэр буолан, хомойон, хоргутан, кэлэйэн, ити ытыы иээхтиирэ буолуо. Барахсан бээээ киээ крт моонньуттан кууа тсптэ ээ…

Суонда таырдьаттан киирэригэр кыыс кыра эрдэинэ “Суонтаа!..” диэбитинэн утары срэн далларыйан иэрин субу хараар кррг дылы гынна. Кыысчаан тбтн минньигэс сыта муннугар субу биллэн кэллэ. Устунан кини кээриитэ аыйан барда. “Ммэ, хоргутума даа, чыычааыам. Оо, олох кыалата арааы, кии йбэтэин-ахтыбатаын дааны оотторон эрдэин. Таара крр, мин маннык буолуон букатын баарбатаым. Кыыырыма даа, тоойуом…”

Суонда, кхс улам нксйэн, тбт улам санньыйдар санньыйан истэ…

Бу хам кэлгиллэн сытан Кыыча санаата бтннтэ кэннигэр. Кэннигэр – туманынан оргуйа хаалбыт куоракка, техникума, бииргэ рэнэр оолоругар. Кини трнэн тннбэт суолугар киирдэ быыылаах. Аата аны кинини ытарча ытыыттан ыыктара биллибэт. Манан рэнэн бппт буоллаына да боруок суох. Аргыылап оонньор дьахтар элбэх рэхтэнэрин сбл суохтаах. Итиэннэ кыыын коммунист, комсомол уйата куоракка ыытарын дааны кэрэйиээ. “Онон дьэ, бырааай, Якутскай! Бырааай, техникум! Бырааайдары, ыарыахтарым! Доотторум…” Ити эрээри бу балтараа сыл устатыгар кини соччо-бачча дооттордоммокко эрэ арахта дуу, тугуй? Кини соторутааыга диэри биир курска рэнэр оолорун доотторум диирэ. Тоо да оннук саныа суох этэй? Бииргэ рэнэрэ, бииргэ оонньуура, рэрэ, бииргэ лэлиирэ ээ. Онтуката сыыа эбит. Ону комсомольскай мунньах чгэйдик йдтт. Ол да буоллар, т да бэйэлэрин кэккэлэриттэн рбттэрин иин, Кыыча кинилэргэ стйбэт. Дьиинэн кинилэр спк гыннахтара дии. Баай дьадаыга, дьадаы баайга атас, доор буолуон сатаммат. Били этэллэригэр дылы, ааара крдьэх маа, ааара таара маа. Кинилэри иллэиннэрэн холбооттуур кс бу кн сиригэр суох. Кыыча – баай кыыа. стх кыыа. Ону кинилэр тоо итээйиэхтээхтэрий? Тоо эрэллээх доорунан ааыахтаахтарый? Спк рбккт, оолоор…

Оо, ол эрээри, оолоор, эиги сыыаыт ээ: Кыыча баай Аргыылаптан трбт, киниэхэ иитиллибит эрэ буруйдаах. Эиги тоо кини срээ тугу сблрн, санаата ханна салалларын билиэххитин баарбаккытый? Балтараа сыл эиги ортоутугар, эигини кытта биир олоунан олорон, эиги рэтэргитин рэтэн, эиги идеалгытыгар ууйуллан сылдьыбыта барыта киниэхэ суола суох ааспыта буолуо диигит дуо? Балтараа сыл кыыл Дьокуускай кл салгынынан тыыммыта, кини революционнай тыалларыгар эрчиллибитэ барыта суолтата суоа эбитэ буолуо дуо? Бастаан кннр интэриэиргээн, йдбкк ыарырата-ыарырата, кэлин улам умсугуйан, таттаран ааыталаабыт гс кинигэлэрэ – политграмота учебниктара, “Коммунистическай манифест”, Плеханов, Ленин, Крупская – сымыйанан хаыра ммэтэх, кырдьыкка ааас срэххэ ол барыта хайдах тиийиэхтэрэ суоай? “Оттон Томмот… Кини баай аймахха кыр , коммунизм идеятыгар муура суох бэриниитэ, пролетариат кыайыытыгар рдк итээлэ… Кини ол н, ол бэриниитин, ол итээлин миэхэ эмиэ биэрбитэ. Ону мин, аатыгар эрэ буолбакка, ис срэхпинэн ылыммыппын билэрэ. Ол иин миэхэ эрэнэрэ. Ити иин этэбин ээ мин, оолоор, эиги сыыстыгыт диэн. Мин эиги комсомольскай мунньахтан холдьохпут Аргыылабаыт буолбатахпын. Мин атыммын. Мин Томмот мэктиэлээбит Кыычатабын. Эигини кытта бииргэ саа олоххо, лэит дьон бары дьоллонор олохторугар дьулуар Кыычабын. Ону эиги киэр астыгыт. Сыыстардыгыт да, эиги буруйгут суох. Эиги ити курдук этиэхтээх этигит. Оччоо ким буруйдааый? Ким?..

Бгн мин рэхпэр тиийбэтим. Сарсын эмиэ суох буолуом. йн эмиэ. Сппт аатырыам. Онтон илин тахсыбытым ииллиэ. Ону эиги, бука, дьиктиргиэххит суоа. Баай кыыа, барыах кии, бардаа диэххит. сс “барбыт” диэххит суоа, “баай дьонугар крээбит” диэххит. Спк рбппт диэн революционнай сэргэххитин хайаныаххыт. Томмокко тууланар тылгыт сс ордук кырыктанара, киниэхэ сктэрэр буруйгут сс ордук ыарыыра чахчы…”

Кыыча, саа тааара сатаан ыырана-ыырана, кыаын муунан мхс сатаата да кэлгиирэ холкутуох быыыта биллибэт. Суонда саатар эргиллэн да крбт, соруйан кнн тнэри хайыан иэр. Чэ кэбис…