?л??-тиллии икки ардынан

Кини ту?унан аан бастаан Дьокуускай балыы?атыгар эмтэммит быраа?ыттан истибитим. Лээхэптэр арыыларыгар уонтан тахса сыл бултаабыт ки?и билигин Нам?а олорорун билэн баран, эмиэ оччолорго ити эргин муора арыыларыгар баар фактория?а ?лэлээбит биир дойдулаахпын сура?ыах санаам к?т?н т?сп?тэ. Ол гынан баран Хотугу бай?ал аата-ахса суох арыыларыттан сыччах биир эрэ ки?ини ыйытала?а тиийэр с?рэ бэрт буолуо?ун и?ин, бэрки?ээн, бастакы ?р?к?нэйиим уостан хаалбыта. Ол биир дойдулаахпын сура?ыым дьи?-дьи?эр т?р??ттээх этэ. Бэйэм эмиэ ити сыллартан са?алаан хоту туундара?а да, муора?а да син кииртэлээн тахсыбытым, онон ол дойду сирин-уотун к?рб?пп?н кимиэхэ эмэ сы?ыаран кэпсиэх буолбут ?рд???? ба?а санаам ??йэ тутан, Нам?а олохтоох аймахпытынан илдьит ыыппытым, онуоха о?онньор «кэллин» диэн бы?а-бааччы эппит этэ. Онон урут к?рб?т?х,

Эдэр дьон хара?ар би?иги к?л??нэ «о?онньор» дэппитэ ырааппыт эбит. Бэйэм бараллаам ки?ини сурах хоту «о?онньор» буолла?а дии сылдьыбыппын. Билигин да?аны урукку сэбэрэтин ы?ыкта илик к?хс?н ки?и суол ааныгар к?р?стэ, илиибин эрчимнээхтик хаба тардан ылла:

– Кырбы?аа?кын диэммин. С?п-с?п, ити миэхэ кэлли?. Аас. Ха?ан эрэ ?рд??хх? Федот Донускуой диэн ки?и суруйа сылдьыбыта.

– Феодосий Донской буолуо…

– Ол, ол ки?и. Нууччалыы эмиэ, хас да сыл буолан баран, суруйбут эбит. Ону бу соторутаа?ыта Яков Семенов диэн уруккута улахан тойон ки?и булан ыыппыта. ?сс? бу сотору кэминэн тахсар хайа эрэ кинигэ?э кыратык кыбытыах буолбут.

– Оо, ол Яков Алексеевич булт ту?унан хас да кинигэлээх ээ. Кини ылсара ордук буолаарай?

– Ыспыраапка курдук суруйуо ???, му?утаан т???н? бултаабыппын кыбытта?ына да?аны ??р??. Оччо элбэ?и мин курдук бултаабыт ки?и баарын ?йэм устата истибэтэ?им. Миигин Соц. ?лэ дьоруойугар оччолорго т??эриэхтээхтэр этэ. Элбэх ?рд?к сололоох тойонтон итини бэйэлэриттэн истибитим, онон этэбин. Уонна онтум сурукка киирбит эбит. Федот Донускуой суруйбута бу сылдьар, – саала?а элэстэнэн киирэн дипломат ойутан та?ааран а?а баттыыр уонна 1975 сыллаа?ы «СЯ» бала?ан ыйын 8 к?н?нээ?и ыстатыйатын ксерокопиятын ???л?чч? анньар. «Тропа в студеном океане» диэн очерканы Ф. Донской уонна С. Ломач кытты?ан суруйбуттар эбит.

Аны «Ляхов арыытыгар – то?ус сыл» диэн Ф. Донской ?сс? 1971 с. бала?ан ыйын 20 к?н?гэр «Кыым?а» суруйбут ыстатыйатын ксерокопията холбуу ти?иллэ сылдьар.

– Бачча бэчээтинэн бигэргэтиллибит ки?ини дьэ уонна то?о дьоруойга т??эрбэтилэр?

– Дьэ ону мин сэрэйэбин эрэ. Кэпсээтэххэ, остуоруйата у?ун. Судургу хайдах да бы?аарбаккын. Этэргэ дылы, ку?у эрэ ыппыт ки?и кырса?ыт буолан турда?ым дии. Уонна а?ыйах сыл и?игэр аатырбыт-сура?ырбыт дьоннортон ордон тахсабын. Тэрилим диэн бастаан барыларыттан м?лт???. Салалта булчуттарыгар эриэ-дэхси сы?ыаннаспат этэ. Ким т???н? куду анньан бэрик биэрэрэ тэриниигэр элбэ?и бы?аарара. К?н?т?нэн сылдьар буоллу? да – эн булчут буолар кыа?ы? суох. Салалта? браконьердыырын к?р?-к?р? к?рб?т??? буолуохтааххын. Анатыылаах сиргин к???л тэбистэрдэххинэ, ол сир булда кэхтэр. Ону утарсыбыт «буруйум» таайбыт буолуон с?п. Куоракка тиийдэхпинэ, саамай му?ур тойотторго сылдьан баар бала?ыанньаны кэпсээн кэбиспитим да атахтаата?а. Овчинникова?а, Петровка, Платоновка сылдьарбын истэн м????-этии б???т? этэ. Кинилэр ?р? тутар кэмнэригэр, ити дьонтон бэйэлэриттэн са?алаан, дьоруойга т??эр сурахпын истибитим. Уонна ону к?н б?г?н?гэр диэри итэ?эйэбин. К?р эрэ, Сергей Михалковтаах кэлэ сырыттахтарына, ол дьону кытта Ленин памятнигар венок уурсубуттаахпын ээ. Онно: «Бу – би?иги дьоруой-булчуппут, Соц. ?лэ дьоруойа», – диэн били?иннэрэллэр этэ. Ити 1975 сыллаахха. Мин бултуу муорабар киирэн хаалабын. Кырса? да а?ырымныыр сыллардаах. Онноо?ор куобах ??скээбэт кэмнээх дии. Ол сыл Лээхэптэр арыыларыгар кырса биллэ а?ыйаабытын и?ин Котельнайга бултаан тахсыбытым, миигин с?тэрэн олороллор этэ. Онуоха эбии аны «Таймылыыр» совхозка сы?ыарбыт кэмнэрэ буолуон с?п. Дьокуускайтан миигин дьоруойга т??эрэр дьыаланы о?орторо ыыппыт ки?иэхэ: «?с сыл хаайыыга т?бэспитэ», – диэбит этилэр. Соруйан. Ону итэ?эйдэхтэрэ буолуо. Онтон ыла бултаан б?пп?т?м. Ыарытыйан да барбытым. Кэлин миигин ?й??б?т улахан дьонум ?лэлэрэ уларыйбытын, ?лб?ттэрин истэммин сура?а да барбата?ым. Ол эрээри ки?и ?лэтэ умнуллуо суохтаах дии саныыбын. Кэлин да сыаналаныан с?п. Онноо?ор ?лб?ттэрин кэнниттэн на?араада?а т??эрэллэр буолбат дуо? Инньэ диэбит дьон элбэх. Эн, ха?ыат ?лэ?итэ ки?и, Халыыйабы, Ырыкыныабы истэр эти? дуо?

– А?а табаарыстарым этилэр.

– Тэрэнтэй ханна эрэ мин туспунан кыбыппыт буолуохтаах. Инньэ диир этэ. ?сс? нэмийэн суруйаары сылдьан была?айга былдьаппыта. Оттон Ньукулай Ырыкыныабы кытта аармыйа?а бииргэ сулууспалаабытым. До?орум этэ. Эмиэ суруйуон на?аа ба?арара. Ол сылдьан олохтон эмискэ туораан хомоппута. Оттон эн бэйэ? билиэ? буолла?а. Хоту сылдьыбыппын суруйтарыахпын ба?арабын. Чахчы уйаммын-хатаммын биллэрбит дойду.

– Эн курдук булка ?рд?к к?рд?р??н? ситиспит атын

– Истэ иликпин.

– Оттон Соц. ?лэ Геройун ?рд?к аатын ылбыт кырса?ыт булчуттар баалларын истибит курдукпун. Эн к?рд?р??г?н тэ?нээн к?р??ххэ баар эбит ээ.

– Саамай с?пк? этэ?ин.

Иван Яковлевич ити этиитин сыал-сорук о?остон, «Герои Социалистического Труда» диэн 1987 сыллаахха тахсыбыт биобиблиографическай справочнигы арыйталаан к?рд?м. Онно 52 страница?а Горохов Семен Васильевич уонна 74 страница?а Колесов Николай Саввич диэн Хоту дойду хо?уун булчуттарын ту?унан туох суруллубутун аа?ааччыларга били?иннэрэбин. Н.С. Колесов Усуйаана Туматыгар 1912 сыллаахха т?р??б?т чахчы да сорсуннаах булчут эбит. 1957 сыл алтынньы 1 к?н?гэр Соц. ?лэ Геройун ?рд?к аата и?эриллиэн и?эриллибит. Ол гынан баран ити кэм?э му?утуур к?рд?р??т?н суруйбатахтар. Ол оннугар 1964 сыллаахха Ийэ дойдутугар 100 000 солк. суумалаах к?нд? т??лээ?и туттарбыт эбит. Т??? кырсаны, атын т??лээ?и ханна бултаабыта суруллубатах.

Аны С.В. Горохов, эмиэ Усуйаана?а Юкагир диэн сэлиэнньэ?э (?) 1930 сыллаахха т?р??б?т байанайдаах булчут Соц. ?лэ Геройун ?рд?к аатын 1985 сыл от ыйын 9 к?н?гэр ылар чиэскэ тиксибит. Хомойуох и?ин, к?рд?р??тэ эмиэ ыйыллыбатах. Ол оннугар 1986 сыл устата 147 кырсаны 5500 солк. туттарбыта ыйыллыбыт. Оттон кинигэ тахсар сылын бастакы кыбартаалыгар 184 тириини 7300 солк. туттарбыт. Мантан сылыктаан к?рд?хх?, Николай Саввич Колесов 100 ты?ыынчалаа?ы биир сыл бултаабыта ки?и ?й?гэр хайдах да т?спэт. Семен Васильевич Гороховка сы?ыаран к?рд?хх?, 10 ты?ыынча суумалаах к?нд? т??лээ?и бултаабыт буолуон с?п бы?ыылаах. Биир нуул ал?ас эбиллибитэ к?ст? сылдьар. Ол эбэтэр т??? да улуу булчут биир сыл 2000 кырсаны хайдах да туттарыах ту?а суох. 1964 сыллаахха оччо кырсаны бултаабыт ки?и аарыма сура?ын, оччолорго Хоту дойду оло?ун и?эн-то?он ??рэтэ сылдьар Ф. Донской хайаан да билиэхтээх этэ. Онон кэккэ сылларга республика?а кими да иннигэр т??эрбэтэх улуу булчут Социалистическай ?лэ Геройун ?рд?к аатыгар т??эриллибэккэ хаалбыта, ити, кини кэпсиирин курдук, итэ?эстэри кытта эйэлэспэтэх к?н? с?р?ннээ?эр сытта?а диэн б?к эрэнэ?ин. Онуоха эбии «Холбоско», «Булу?», «Таймылыыр» совхозтарга булдун туттарарга к??эллибитэ, пятилеткатын дуу, уопсай т?м?г?н дуу та?аарыыга оччотоо?у «к????н» салайааччылартан тутулуктаммыта саарба?а суох. Онон, Семен Васильевич курдук, Герой ?рд?к аатын ыларын та?ынан ?лэ Кы?ыл Знамята, «Бочуот Знага» орденнарга тиксиэхтээ?эр буолуох, дь?р? биир да мэтээлинэн бэлиэтэммэккэ хаалбыта хомолтолоох.

Чахчы уол о?о уон у?уктаа?а эрэ, билбэт-к?рб?т хоту муоратын арыытыгар дьиэ кэргэнин илдьэ бултуу киирэн баран, Ийэ Айыл?атыныын эн-мин дэ?эн к?нд? т??лээ?и ?лл?кт??н с?п. Кини килбиэннээх сырыыта бэйэтэ туспа сэ?эн буолуох этэ. Ол ту?унан туох баарынан кэпсиир сорук ?сс? да иннибитигэр к??тэр…

Ааптар

Аччыгый Лээхэп ы?ыытыыр хоту у?уга. Кулун тутар 1 к?нэ ??нэр сарсыардата. Б?д??-бадыа. Ки?и хара?а ыларынан хаар саарыстыбата, ханан да барыарар баара к?ст?бэт, к?л?к т??эриэх биллибэт. Халлаан уонна хаар куйаара силбэспит курдуктар. Ол эрээри тумарык ?рдэ биллэр-биллибэттик к???р?мт?йэргэ дылы.

Аан дойду килбэйэр киинэ бу буолла?а диэх курдук, хо?урахха туруору сааллыбыт сонос то?о?о т?б?т? тулаайахсыйбыттыы суос-со?ото?ун чоройор. Тыал к?р?с-к?р?с к????рдэ?инэ, хаар ?рдэ ?ллэ?нээн ылар, оччо?о туох эрэ тыынар тыыннаах чугас баарын курдук санаа ??ск??р. Бай! Хантан эрэ бэрт чугастан ки?и са?атын дор?ооно и?иллэргэ дылы. Ону да?аспытынан итиннэ-манна ыттар бо?ур?астылар. ?рд?лэригэр тыал типпит хаарын тэбэммитинэн к?л??р ыттара туран ?ллэ?нэстилэр, у?а-ха?ас олоото?о-олоото?о тыылла?на?ан кэдэлдьистилэр, бэйэ-бэйэлэрин сытыр?а?ан ыла-ыла к?п кутуруктарын хамсатан эйэргэ?эн дуу, сэ?эргэ?эн дуу бардылар.

Ити кэм?э б?т?нн?? т?? та?астаах ки?и хаар хаптаччы баттаабыт балааккатын и?иттэн с?р сымсатык ньылбы ойон тахсан итииргээбит курдук бэргэ?этин кэтэ?ин диэки сэгэччи анньар. Дьэ уонна хомурах анныттан уп-у?ун сыар?атын туруору анньар, утуйан турбут та?а?ын-сабын, малын-салын дьып-дьап кэлгийтэлиир, ыттарын аалыктарын бэрийэ т??ээт: «Бата-бата!» – диэн хамаанда биэрэрин кытта, бэйэ бодолорун тардына охсубут ыттар барахсаттар иннилэрин хоту му? кыраайынан т???нэн кэби?эллэр.

Били к?рб?т тура?ас ура?аспыт ыт сыар?атын тохтотор тарыыр маспыт эбит. Оттон со?уйа истибит са?абыт «спидола» сэ?эргиир сонуна буолла. Хоту дойду хо?уун булчута Уйбаан Кырбы?аа?кын хо?урах анныгар хонон ааста?а ити. Ыттарын да а?аппакка, бэйэтэ да ?ссэнэрэ к?ст?бэккэ ойутан хаалла?а эчи су?алын.