?л??-тиллии икки ардынан
Шрифт:
Уйбаан ыттарын суукка?а биирдэ эрэ а?ата ??рэтэлээбит. Киэ?э хонук сирдэригэр кэллэхтэринэ, балааккатын бэрт барбах ?гд?т? т??эр уонна аан бастаан ыттарын а?ылыгын приму?угар сырайан б???тэр, ол эрэ кэнниттэн бэйэтин а?ылыгын бу?арынар. То? эккэ ыт тии?э тулуйбат, оттон тии?э суох ыт т?ргэнник ырар, к?л??ргэ барбат. Уйбаан примус булунуо?уттан бала?а??а бааспат, бу курдук талбыт сиригэр хоноро сыыдам, к?нэ-дьыла мээнэ?э барбат. А?аата да балааккатын ?гд?т?р ура?а?ын ылан кэби?эр, и?э б?р?, та?а таба тириитэ утуйар м?????? хайдахтаах да буур?аны биллэрбэт. Киэ?э оргуппут чэйин сампаан бытыылкатыгар кутан эмиэ и?э-та?а т??лээх тирии м????чч?гэр уктан утуйар. Сарсыарда сып-сылаас чэйи кытта б???йэн да к?рб?т?х эти утуйар м??????ттэн
Б?г?н ти?эх паастарын э?итэлиэхтээх. Улахан Лээхэптэн кэлэн бу эргин аа?арыгар быйылгы булдун аа?ынан к?рб?тэ – алта с???? чуга?аппыт этэ. Онон ти?эх сырыытын иннинэ аал уотун а?ата-а?ата Байанайыттан: «Аакка-суолга алта с??сп?н толорор бэлиэ кырсабын анаан-минээн анаабыллаа дуу… Байанайым барахсан, бааргын-суоххун илэ-чахчы биллэр эрэ. Бачча тухары байанайдаах булчут аатын с?кт?м эрээри биирдэ да бэйэ?ин биллэрбэти?…» – диэн ха?ан да са?арбата?ын са?арбыта, эппэтэ?ин эппитэ. Ол этэ-тыына олорон эмискэ этин саа?а а?ыллан, куйахата ?м?р?тэ туппахтаабыта. Уонтан тахса сыл олорбут бала?анын аты?ыраабыт курдук эргим-ургум к?рб?тэ. Та?ырдьа уот ылар мотуора б?тэ?итик б?т?г?р??р?н курдук, с?рэ?э тэбис-тэ??э сэлибирээн ылбыта. Онноо?ор ?р?? э?э т?нн?г?нэн т?б?т?н уган турарыгар т?бэ?э кэлэн баран маннык уолуйа куттаммата?а. Онноо?ор буолуохха т?бэстэ ини, т?бэспэтэ ини, у?уох-у?уо?а субу курдук халыр босхо барбытын ?йд??б?т. Араа?а, са?арыа суо?у са?арда, этиэ суо?у эттэ бадахтаах. Оронун анныттан кырыы дьаа?ыгын ороон та?ааран биир бытыылка ханньаа?ы салыбыратан ылан, б??т?н т?л? биэрээт, биир-биэс тыла суох кы?ыл чоххо к?л?мнэтэ ыспахтаата, ол кэнниттэн бэйэтэ ?стэ-хаста омурдумахтаата. Испит арыгыта этин-сиинин сыыйа сылаанньытан дьэ уоскуйа бы?ыытыйар. Ол т??н туох да буолбата?ын курдук утуйан тураат, паастарын э?э барбыта. Мэктиэтигэр тугу да т??ээбэккэ утуйбутуттан бэйэтэ да дьиктиргээбитэ.
Ханньаа?ын а?аарын ти?эх пааспар и?иэм диэн илдьэ и?эр. Булт сезонун т?м?кт??р к?нэ, онон хайаан да Байанайыгар махтанан сирин-уотун а?атыахтаах – булт булгуруйбат сокуона. Быйылгы курдук ?лг?мн?к бултуйбут сыла суо?а. Биир эрэ сыл т??рт с??стэн та?аара сылдьыбыта. Онон эбитэ дуу, т?б?к б????? олорор-турар бокуойа суох тула эргийэ сырытта. Урут кэргэнэ, о?олоро кыста?ар эрдэхтэринэ сынньала?а с?рдээх эбит. Наар кураанах та?ас, сылаас дьиэ, бэлэм ас. Кырса та?астаныыта т?б?ктээ?ин быйыл дьэ биллэ. Аны бу дойдуга со?ото?ун сананыа суох. Кыс устата икки т?г?л ыксаталаан ылла. Туох ба?айыта эбитэ буолла. Арыый сололонно?уна, Ки?илээххэ баар полярнай станция?а баран к?рд?рд???нэ табыллыы?ы. Дьэ уол о?о уйана-хатана биллэр дьылын ки?итэ кини буолан тулуста.
Ти?эх паа?ыгар к?н ар?аалыыта тиийдэ. Ыттар ??рэнэн хааланнар соруйтарыыта суох бэйэлэрэ тохтууллар. ??р?йэх ба?айытык ура?ас ма?ынан сыар?атын ханна да барбат гына чигдигэ батары аста.
Паа?ыгар чуга?аабыта, д?л?? анныгар туох эрэ хараарара к???ннэ. ?сс? хамсыырга дылы: т??т?н тыал хамсатар ини. Уйбаан урут ха?ан да т?бэспэтэ?эр т?бэспитин с?рэ?э сэрэйэн м???л гынна. Эмискэ ба?айы с?????э м???н, сэниэтэ эстэн хомурахха олоро т??эн тыынын ыла сатаата. Били ыарыыта ???стээн киирээри гынна?а дуу?
Кыракый ?рдэли тобугунан сынан нэ?иилэ дабайда. Били хара т??лээ?и тутан к?рб?тэ, са?ардыы б???йэн эрэр. И?нибитэ чаас да буолбатах бы?ыылаах.
– Оо, Байанайым барахсан, иннибэр субу эрэ кэлэн, ха?ан да харахтаабатах хара кырсабын ти?эх пааспар куду анньан ааста?ы? то?о с?рэй! Ол да и?ин уоппун а?ата олорон, бала?аммар баар сибикигин билэн, этим саа?а а?ыллыбыт, куйахам к??рб?т эбит буолла?а, – дии-дии д?л??? ?гд?т?н Хоту дойду сэдэхтэн сэдэх кыылын ылан ?с т?г?л ?р?тэ аста. Сыар?атыгар кэлэн м??????н быатын т?л?тэ тардан тутум сыалаах таба этин ороон та?ааран элийэ бы?ан кырсатын муннугар ???л?ттэ. Онтон приму?ун уотугар сырайан сыт та?ааран сырдьыгынатта, бала?аныттан илдьэ кэлбит ханньаа?ын б??т?н т?л? тарта. Ыттара, ха?аайыннара
Уйбаан урут сура?ын эрэ истэр, улуу булчукка эрэ то?оо?ор к?нд? булдун имэрийэ-имэрийэ тылыттан матан син ?р олордо. Бу т?гэ??э туох диэн са?а та?аарыллыахтаа?ын кимтэн да сураспатах эбит. Арай:
– Айыл?абын кытта ки?илии ?йд???н бачча?а тиийэн кэллим, ара?аччылыыр аанньалым, арахсыспат аргы?ым буолан оло?ум устата бииргэ сылдьыспыт эбиккин. Эйигин хомоппотох буолан, сап са?аттан сал?анан тыыннаах ордон испиппин, – диэн ботугуруу олордо. Ити кэм?э бытыылкатын капрон б??т?н хаарга м?чч? туппутун, кэтэ?эн турбут курдук, чыпчыххай тыал т?к?н?тэн ханна эрэ илдьэ бара турда.
– Ээ, сирбин-уоппун к?нд?лээбэккэ, Байанайбын эрэ айах тута олорор эбиппин. К?рб?т?хп?н к?р?н ?й?м к?т?н хаалбытын хайыаххыт баарай! Булчут чулуута гыммыт уолгутун ити курдук ??рэтэ сылдьы?. Дьэ а?атта?ым-сиэттэ?им буоллун. Сыа да баар – сырайыллыа, арыгы да баар – к?нд?лэниэ. Дьэ, бука бары мусту? эрэ: ара?аччылыыр аанньалларым, арахсыспат аргыстарым – сирим-дойдум иччилэрэ, ахтар айыы?ыттарым к?нд?б?н-мааныбын уос-тиис сала?ы?. Мин да уол о?о эбиппин, улуу булчукка то?оо?ор бэлэххит и?ин махтал басты?а буолуохтун.
Субу олорон аа?ан к?рб?тэ, быйыл кы?ын алта с??с ордугуна биир кырсаны бултаабыт эбит. Маннык ?лг?мн?к бултуйбут ки?и урут да суо?а, билигин да и?иллибэт.
ОЛОХ ОСКУОЛАТА
Уйбаан бу олорон санаан к?рд???нэ, Лээхэпкэ аан бастаан ?ктэммитэ быйыл уон иккис сыла буола охсубут. Ол и?игэр то?ус сыл толору т??лээхтээбит. Билигин дойду о?остубутун и?ин, са?а киирдэ?ин утаа амырыын дойду этэ. Сир-дойду оло?ун сигилитин барытын са?аттан манна билбитэ, аан дойдутун са?алыы саманна арыйбыта, олох умсул?аннаа?ын бу курас арыыга оройдообута, ?л?р ?л??л??н бу сиргэ-уокка уун-утары к?рс?б?тэ.
Сыар?атыттан туран тыылла?наан ылбыта, са?ахха санньыйан эрэр к?нэ кытарымтыйа хаймыыламмытын к?р?н, буур?а иннинэ бала?анын була охсоору, ыттарын со?уруу диэки салайа баттыыр, тарыыр ма?ын ньылбы тардар. Билигин утуйуон да с?п. Ыттар дьиэлэригэр баралларын билэн, ханна да аралдьыйбакка кутуруктара субулла сыыйыллар.
Лээхэптэр арыылара ханна эрэ муора у?уор баарын о?отук сылдьан и?иттэ бы?ыылаа?а. Биирдэ Бубякин диэн аатырбыт булчут дьо??о кэпсии олороругар т?бэспитэ:
– Оо, дьэ, кырдьан хаалан ?т?? да дойдубун хааллардым. Э?иги, эдэр дьон, манна эти?э-охсу?а сылдьыаххыт кэриэтэ онно киириэ этигит. К???л дойду онно баар. Ким да эйигин к?л?ктээбэт. Бэйэ? бэйэ?эр тойо??ун. Уол о?о уйана-хатана онно биллэр. Буур?алыын со?ото?ун ?р? туста?ын, ?р?? э?элиин со?ото?ун к??н к?рс???н… – дии олороро ?й?гэр дири?ник хатанан хаалбыт. Оччолорго ол ки?и кини хара?ар оло?хо бухатыырын курдук баара?адыйан к?ст?б?тэ.
Уол о?о хататтаах буолла да ханна ба?арар тиийэр-т?гэнэр диэн ?б?гэлэр ?ст?р?н истэ улаатан бэйэтин тургуттан к?р??н ба?арара. Ки?и сылдьар сиригэр кини да то?о тиийиэ суохтаа?ый?! Дьон о?орорун кини да то?о сатыа суохтаа?ый?! Итинник к??стээх санаатын ха?ан да ы?ыктыбата?а.
Онуоха эбии сэттэлээ?эр со?отох кэриэтэ хаалбыта харса-хаан санааланарыгар олук уурбута. А?ата – Нам Таастаах ?рг?л????н ки?итэ, хоту балыкка киирэн баран, Булу? Боро?онугар то?ус кыы?ын кэргэн ылан, Хара Уулаахха оло?урбут дэгиттэр уус, ааттыын Уус Дьаакып дэнэр ки?и, биир учууталга бэстилиэт о?орбутун и?ин норуот ?ст???? аатыран, 25 сыл хаайыыга утаарыллыбыта. Оттон ийэтэ сэрии иннинэ дьа??а ?лб?тэ. Онон олох кыра эрдэ?иттэн ата?астанары-баттанары дуостал абаа?ы к?р?р, бэйэтин кырдьыгын ириэнэ?эр тиийэ туруула?ар ???с майгыламмыта, сынтарыйары, чугуйары билбэт о?орбута ?р?? кыайыылаах тахсарыгар элбэхтэ т???? буолла?а.