Ланцуг
Шрифт:
Ледзь зачынаўся дзень, і сцяна хлява, нядаўна такая чужая, страшная, а цяпер, асветленая і абагрэтая сціплым лістападаўсякім сонцам, з двумя мужчынамі пад ёю, што мірна курылі, была самая звычайная, самая будзённая.
1996 г.
З кошыкам, або Гісторыя ненапісанай аповесці
Штодня хаджу я па лясной дарозе,
І, як грыбы, збіраю я радкі.
Світальны лес у кошык мой прыносіць
Крамяныя, з расой, баравікі…
І
Помню, у далёкім, здаецца, яшчэ дашкольным маленстве была ў нас такая гульня не гульня — хутчэй, першыя пробліскі, раннія парасткі будучай жыццёвай філасофіі, — гэта калі пыталі адзін у аднога: «Якая ў цябе наперадзе радасць?» Недасведчаным тлумачылі — вось мяне, напрыклад, матка бярэ з сабою ў нядзелю на базар, я ўвесь час думаю пра гэта і мне шчасліва на душы… І ў кожнага адразу штось падобнае знаходзілася: таму вуду абяцалі купіць, таму — веласіпед, у іншага імяніны хутка… Ды і проста — вось цяпер лета, цёпла, а потым будзе зіма, снег, лёд, навагодняя ёлка — не радасць хіба?
Многае з тых часоў забыта, паловы сяброў маленства ўжо і на свеце не засталося, а вось гэтае — трымаць у запасе «радасць», жыве і па сёння.
Прыдумаў я аднойчы аповесць «З кошыкам», лірычную, пра грыбы. І мо месяц насіўся са сваёй задумкаю, жыў ёю, усяляк адцягваў выкананне яе, а калі навальваліся праблемы, забівала тлумам галаву, тады ў паемным куточку душы ўспыхвала — у цябе ж «радасць» наперадзе! У цябе ж цэлых 12 недагуленых дзён адпачынку! Вось прыйдзе восень, з’явіцца вольны час, ляжа на стол стос беленькай гладкай паперы, запоўніцца чорным ці сінім атрамантам ручка… За вакном халодны дождж, вецер, а тут, на кухні, суха, светла, утульна… Кубак гарбаты і пачак сухіх цыгарэт. Хвіліны шчасця… А наперадзе ж яшчэ «радасць» — калі белая, як нечапаны снег, папера ператворыцца ў чарнавікі, г. зн. запоўніцца літарамі, спішацца ўздоўж і ўпоперак розначарнільнымі сказамі (асабліва дарагімі і важнымі тым, што іх потым зусім немагчыма расчытаць), пакрыецца «галачкамі» ўставак… І тады ўключыцца кампутар і набярэцца гэты кароткі, разам з тым ёмкі, з падтэкстам загаловак — «З кошыкам».
Ну і што, што тэма не новая? Я пастараюся не паўтарацца. І мне — зрэшты, як, і кожнаму вясковаму беларусу, чыя добрая трэць жыцця так ці інакш звязана з лесам, знойдзецца што пакласці ў свой (у дадзеным выпадку літаратурны) кошык, і ў мяне ёсць свае запаветныя (у дадзеным выпадку творчыя) мясціны…
Ды толькі чалавек мяркуе, а Бог распарадкуе. Нядоўга мая «радасць» — прадчуванне блізкай любімай працы — цягнулася.
ІІ
Прысылаюць мне з Масквы часопіс «Дружба народаў», з перакладам майго апавядання. Але ледзь толькі я прабег вачыма змест на вокладцы, так на тое апавяданне забыўся — іншае кальнула ў сэрца… Невядомы Барыс Васілеўскі. Аповесць «Апошняе паляванне», з падзагалоўкам «Сёе-тое з жыцця грыбоў, а заадно і людзей».
Але хіба так бывае? Хіба праўда, што думкі, і творчыя замыслы, і сюжэты могуць перадавацца на адлегласці, як і магнітныя, і радыё- хвалі? Тады чым растлумачыць, што адзін-адзіны раз за апошнія дзесяць год узяў у рукі «Дружбу народаў» і адразу ж наляцеў на гатовае, матэрыяльнае ўвасабленьне сваёй ўласнай
Была яшчэ, праўда, крохкая надзея — можа, памыляюся? Можа, так сабе творчык, у іхнім маскоўскім стылі, з усімі іхнімі цяперашнімі выкрунтасамі?
Ідучы на прыпынак, чытаў на хаду — людзі саступалі мне дарогу (у нас усё яшчэ чалавек з кнігаю ў руцэ, як і п’яны чалавек, у пашане), потым у аўтобусе чытаў — ліхаманкава, па дыяганалі… І з кожным новым сказам, абзацам, эпізодам сумненні знікалі. Я бачыў перад сабою ўласную будучую аповесць, толькі чужым прозвішчам падпісаную. Ды яшчэ выкананне было лепшае, чым магло б быць у мяне.
Чытэльная, тонкая, у меру сур’ёзная, у меру іранічная штучка… У якой знайшлося месца ўсім маім так і нерэалізаваным знаходкам, назіранням, маленькім адкрыццям… Не было, здавалася, ніводнай дэталі, якую б гэты Барыс Васілеўскі (дай яму Бог здароўя) прамінуў.
Дзе маё сцвярджэнне, што звычайна грыбамі называюць толькі белыя, а ўсе іншыя маюць назвы ўласныя? Вось яно, у аповесці Б.Васілеўскага:
«…Кажу «грыбы», маючы на ўвазе белыя грыбы…»
Я хацеў напісаць, якую адчуваеш горыч, калі бачыш збіты кімсьці, або растаптаны грыб; калі ласка:
«Колькі разоў даводзілася бачыць з прыкрасцю вось такія, збітыя і нават расчаўленыя няўважлівай нагою грыбы. А нібыта і сядзелі ў адкрытую, навідавоку…»
А мо аўтар прапусціў гісторыю, як, зрэзаўшы грыб, мохам ці ігліцаю прыкрываеш карэньчык, каб іншыя грыбовікі не заўважылі? Як жа!
«Гэты каштоўны кружок (карэньчык) я заўсёды прыкрываю травою, лісцікам, прысыпаю якім-небудзь іншым лясным смеццем. Але не для таго, каб «не загнівала грыбніца»… Сам я, зразумела, заўсёды засмучаюся, калі бачу такі вось, пакінуты некім свежы кружок — значыць, хтосьці паспеў прашмыгнуць тут раней за мяне… Для іншага, асабліва для ўважлівага грыбніка не толькі сам грыб, а і пакінуты мною навідавоку зрэз — крыніца інфармацыі; па гэтым зрэзе шмат чаго можна вызначыць, і самае галоўнае — што тут, магчыма, месца…»
І тое ёсць у Б. Васілеўскага, што грыб (белы, канечне) не расце, калі на яго паглядзець; я сам мо сто разоў, каб пераканацца, правяраў — і на другі дзень знаходзіў на тым месцы альбо карэньчык, альбо такога ж самага, як і ўчора, толькі зморшчанага, падсохлага грыбка-шпендрыка…
І што калі грыбы (не толькі белыя) не браць, дык яны знікаюць, перастаюць вадзіцца… Так — у нашых мясцінах ніколі не раслі ў вялікай колькасці ні грузды, ні рудоўкі-рыжыкі, ні апенькі — не раслі таму, упэўнены, што іх не браў ніхто. У апошнія гады пачалі браць — з’явіліся!
І што гаворыш з грыбам у думках, ці нават уголас, дзякуючы яму за знаходку яго ж…
Я нідзе, акрамя сваёй мясцовасці, больш не чуў, ні ў адным слоўніку не бачыў, ні ў воднага пісьменніка не сустракаў слова «грыбовік», толькі «грыбнік». І вось пры садзеянні таго ж Б.Васілеўскага, — у пісьменьніка чэхаўскай пары С.Максімава (забытага цяпер, ды, здаецца, і ніколі асабліва не папулярнага) знаходжу — нарыс «Грибовник».
«Гэта тое самае, — тлумачыць Васілеўскі, — што ў нас цяпер грыбнік».