Лявон Бушмар

Чорный Кузьма

Бушмар шукаў свайго спакою ў шпаркай хадзе. I толькi цяпер загаварылi сорак вёрст дарогi за дзень. У нагах з'яўлялася цяжкасць, ападаць пачалi нездаваленне, страх, злосць, нянавiсць, трывога... перад iм чарнелi сцены i стрэхi, мiльгацелi святлом вокны. Даўно не быў тут Бушмар. Ён цураўся гэтага месца даўно ўжо, аж з самага здарэння з паручнiкам, а цяпер i пагатоў. Каля крайняй хаты ён стаў, пакуль узыходзiць пачала на думку вялiкая патрэба яго рушыць зараз жа адсюль.

– Здароў, Бушмар!

Бушмар здрыгануўся. Ён не заўважыў быў, што ў варотах стаялi людзi. Некалькi

чалавек. Цяпер ён пазнаваў тутэйшых хлопцаў. Яму нядобра стала пры iх.

– Як маешся, Лявон?

– Нечага ж да нас?

Бушмар не гаварыў нiчога. Да яго падышлi. Цяпер ён пазнаў i Андрэя тут, штосьцi там гаварылi каля яго цi то з iм, цi то самi з сабою, але ён не чуў пра што. Толькi кальнула яго Андрэева слова. З гэтага ён i чуць пачаў гаворку:

– Кагадзе што пра цябе мне Вiнцэнты ўспамiнаў. Нешта вельмi не любiць ён цябе.

I тут прайшло ўсё ранейшае. Выразна вырасла перад усiм адно вялiкае i найважнейшае цяпер: нянавiсць да Андрэя.

– А ты яго цi не нацкоўваеш на мяне?!

– Хiба мне работы iншае няма?

– А што табе больш рабiць? Табе iншае работы i не трэба.

– Чаму ты гэтак думаеш?

Бушмар чуў на сабе зняважлiвы i злосны Андрэеў зiрк, бачыў, як той падступiў блiжэй.

– Я не думаю, а на сабе бачу тваю работу. Я яе пачуў добра! Можа, лепш ужо i чуць не трэба.

Ён стрымлiваў моцнае жаданне змяшаць Андрэя з зямлёю.

VI

Што ён там гаварыў з Андрэем цi Андрэй гэта з iм - Бушмар не памятаў, штосьцi ён адказваў, а то маўчаў у злосцi. Толькi пасля ўжо, калi Андрэй знiк недзе з-пад яго, ён адчуў яго гаворку. Не ўспомнiў, а адчуў. Той кiдаў словамi як каменнямi, а як дагаварыўся Андрэй да сваёй гэтай казанi, не iшло на памяць.

– ...Ты дзе нi павернешся, усюды прыкрасць, а можа, што i большае каму зробiш. Як бы ўвесь свет табе павiнен быць...

– Я на чужое не лезу, - закрычаў Бушмар, - каб адно нiхто мяне не чапаў! Не чапай мяне!

– А ты пагавары пра людзей, а не пра свой хутар! Ты ж яго ад усяго свету не агародзiш! Райвыканкомавец ступiў быў раз на твой хутар? Ты нiкога не чапаеш? Успомнi пра ўсё, з кiм ты спаткаўся калi, а Амiлi ты не забыўся яшчэ цi ўжо i следу ў тваёй галаве яе не засталося? Ты хочаш прайсцi, жывучы на свеце проста, як сабе хочаш, што на дарозе - павiнна саступiць табе, а што не ўспее саступiць, пападзецца пад твой бот, а каго-небудзь ты i сам паклiчаш да сябе на момант, дзеля якое-небудзь прагнасцi свае цi патрэбы. Бо i воўк жа не цягаецца вечна адзiн, без канпанi. А пасля iдзеш далей i нi на што не глядзiш, нiчога пад нагамi не прыкмячаеш. Як бы ўсё гэта толькi дзеля цябе жыве на свеце...

Калi iшоў ужо Бушмар назад, словы гэтыя жылi дзесьцi ў адчуваннях яго, але былi яны далёкiя ад яго, нiчога ў iм не чапалi i павялiчвалi толькi нянавiсць да Андрэя. Ён адумаўся адзiн на вулiцы. I што ўкалола яго тут, дык гэта толькi неспадзяванае, што стаiць ён каля той хаты, дзе жыла калiсьцi, а можа, i цяпер жыве, Амiля. Ён рушыў назад цiха, не гэтак, як iшоў сюды. Ён быў стомлены гэтак моцна, можа, першы раз на жыццi сваiм. Нi то што яму балелi ногi, цi нылi плечы, цi туманiлася галава - ад дзённай

дарогi, ад вячорнага ўтрапення, - штосьцi iншае было. Як у тумане прайшоў ён тое месца паўз лес, дзе сядзеў калiсьцi, чуючы радасць сцяны мiж iм i Амiляю, дзе ўглядаўся ён на коршака над лесам - ён цяпер гэта, праз колькi год, задрыжаўшы ўвесь, успомнiў. Як праз iмглу, бачыў ён пакарпаную плугамi дарогу пад нагамi, раскапанае глiнiшча на цэглу, навожанае дрэва за вёскаю, паадворваныя межы, паразбiраную агароджу... Усё iнакшае, як было нават гэтак нядаўна, калi забiралi яго ў адседку...

Усё рушыцца i ўцякае!

Галас гайсаў перад iм. Брэх яго гулка рваў лесавую цiшыню.

Прыйшоў дадому Бушмар позна. Галена кармiла дзiцянё.

– Дзе ты ходзiш?
– сказала яна.

Ён маўчаў.

– Чаму не адказваеш?

Як бы ўсё iшлося тады на тое, каб выслухваць яму людскiя ўшчынкi.

– Ты маўчыш, дык i я магу маўчаць. Як ты прывiтаў мяне, вярнуўшыся ад такое свае бяды? Няшчасце мiнула, дык ты няма каб пачуў гэта, разам са мною, з дзiцём, якога яшчэ не бачыў, а пачаў думаць пра ўсё, чаго не было. Чаму ты не паверыў мне i нават чаму ты пытаў гэта? Цi гэта вiнават хто, што гаспадаром ты стаў меншым? Можа б, ты мог бы на ўсё iншае забыцца тады, а пабыць, як чалавек, з сваёю сям'ёю. Усё роўна як я табе не блiзкi чалавек, а хто чужы, што табе трапiўся на дарозе...

Яна гаварыла доўга. Успамiнала назнарок пра ўсё.

– ...Тут Амiля заходзiла. Мы з ёю разгаварылiся былi доўга.

– Пра што ж вы гаварылi гэта з ёю?

– Менш за ўсё пра цябе. Яна парывалася ўсё на гэта, але ж хiба малы свет чалавеку, што канечне думаць пра адно ўсё?.. Пра ўсё мы гаварылi. Яна ўспамiнала ўсё, як гадавалася, як расла, што ў iх у хаце рабiлася, а я дык не! Нiколi я нiчога не ўспамiнаю i не хачу нi пра што ўспамiнаць. Што было, тое аджылося, а што будзе, тое важней...

Бушмар стаяў, скруцiўшы пальцы ў кiшэнях жакеткi.

– Каб ты павесялiўся сваёю воляй, дык не, ганяешся за нечым уночы недзе па полi, шукаеш немаведама чаго, чаго нiколi не губляў, чаго, можа, i не было нiколi ў цябе...

– Не было? Не губляў?! Я з-гу-б-iў!

– Што ж ты гэтакае згубiў?

Яна сапраўды чакала ад яго адказу.

– Якраз ты, можа, i не згубiў нiчога, хоць i здаецца табе. Нiчога ты не згубiў, а калi што i згубiў, дык нехта знайшоў, так яно на дарозе не прапала. Можа, той, што знайшоў, не мог жыць без яго, а цябе гэта толькi сапсавала навек, што ты на чалавека не падобен, што з табою i табе самому жыць на свеце цяжка...

Галас драпаў з сянец у хатнiя дзверы. адчынiў iх i ўскочыў у хату. З вiскам кiнуўся да гаспадара. Той з асалодаю ткнуў яму ў жывот наском бота. Галас заенчыў, не ведаючы, што гэта раптам зрабiлася, адскочыў. Малы прачнуўся, заплакаў. Зрабiлася шумна ў хаце. Бушмар выкiнуў Галаса на ганак, пайшоў у кухню, лёг за сталом на голай вузенькай лаве i заснуў.

Галена ранiцаю не будзiла яго позна, цiха хадзiла па кухнi. Ён, калi прачнуўся, з дзiвам нейкiм у вачах, як бы не разумеючы нiчога, глядзеў навокал. Як i заўсёды, спрадвеку, быў ён панурым, маўклiвым.