Матчына душа

Караткевіч Уладзімір Сямёнавіч

У жніўны дзень 

Жарт 

Ў жніўны дзень на вуліцы бязлюдна. Нават бэз заснуў каля дзвярэй. Толькі певень, млявы і марудны, Кліча частаваць сваіх курэй. Бабка спіць ля хаты пад кустамі, І цялё чырвонае усмак Мокрымі ружовымі губамі Ёй жуе стракаты андарак. І старыя, і малыя ў полі, Суха звоняць конікі ў траве, І камбайн, як карабель вясёлы, Паміж жытніх каласоў плыве. Ну, а вёска цішынёй абнятая. Толькі й чуць у гэтай цішыні, Як храпуць у дзвюх суседніх хатах Жонкі брыгадзіра й старшыні.

З падсветам 

Пад вербамі, што нахіляюць У цемры над вірамі стан, Над ціхаю вадой палае Маленькі залаты вулкан. Смаллё ў жароўні сыпле іскры, І ціхай рэчкі глыбіня Святлом няпэўным, алым, чыстым Праніклася амаль да дна. Ноч пахне радасна і смутна Вярбовай горкаю карой, І нос чаўна плыве нячутна Над змрочным лесам пад вадой. І ў гэтым лесе, дзіўным, сінім, Стаяць забіўшыся углыб, Шырокія тугія спіны Заснуўшых пад вадою рыб. Трапечуць багавіння струны, Рыб клоніць бурштыновы сон... Замры, падобны да Нептуна, Трызубец

сціснуўшы ў далонь! Бліжэй! Бліжэй! Як слёзы цёплыя, Ад жаркіх водбліскаў святла Чырвоныя падвескі кропляў Нячутна падаюць з вясла. Адзін удар трызубай снасці, І ў ходзе казачных падзей Жывое, трапяткое шчасце Само ў далоні упадзе.

Праменьчык 

Мокры водар белага бэзу, Кветкі-гроны, як вінаград, Ветрык весні, ветрык-гарэза Ўсё трасе і тузае сад. Ў гушчары аканіцы сінія, Ты ўсё спіш, а дзень на нагах. Сонца хітрае праз галіны Да цябе адшукала шлях. І праменьчык малы, пяшчотны, Што праз лісце ў шчыліну ўпаў, Руку голую цёплым ротам, Крадучыся, пацалаваў. Спі. Прачнешся, і ў гэтым садзе Шчасце будзе блукаць між траў. Так мне радасна, Радасна, Радасна, Што падскочыў і сонца б сарваў, Каб не шкода было мне дзетак, І бязмежнага шчасця, і сноў, І дрыжачых спрасонку кветак, І вільготных бэзу кустоў. І садоў, цеплынёю настоеных, І вясёлкавых хваль на рацэ, І праменьчыка, што спакойна На тваёй спачывае руцэ.

Паўлюк Багрым 

На гасцінцах бярозы Зусім пачарнелі ад ветру. Дзіч і глуш безнадзейная, Бураломныя хвояў кражы, На лясным раздарожжы Капліца праткнулася ў нетрах, І хрыстос сем стагоддзяў Вісіць на пахілым крыжы. Праз акенца сляпое Шэры дожджык глядзіцца у хату, У якой дагарае, Бы ў небе асеннім зара, Непатрэбная старасць Адстаўнога паўстанца-салдата, Невядомага генія, Беларускага песняра. Дагарае жыццё. Хто на ўлонне старому прытуліцца? Ні дзяцей, ні нашчадкаў, Даўно праляцела вясна, Прагрымела паўстаннем, Прайшла праз зялёную вуліцу, Згасла ў цяжкай салдатчыне... Мусіць у рабстве сканаць. Мог бы славай грымець Сярод годных паэтаў Еўропы, - Гвалтам спуталі ногі, Трымалі ўвесь час за руку. Што пакіне ён? Вершык у памяці хлопаў, Кандэлябру ў касцёле Ды кроў на гарачым пяску. А ў краіне так цяжка (Асіны ад ганьбы палаюць), І над ёй фанабэрыцца П'яны, разбэшчаны гун. Як пры князю Ўсяславе - Дзень вялікі, а луста малая. Як пры князю Ягайле - На кожную спіну бізун. Абжыраюць удоў, П'юць з гарэлкай сірочыя слёзы, Тлустым задам расселіся На паднявольнай зямлі, На шлагбаумы мёртвыя Пассякалі жывыя бярозы На шпіцрутэны гнуткія Запаветныя вербы звялі. Беларусь мая, сонца, Дарагая і родная маці! На якіх раздарожжах Згубіла ты шчасце сваё? Ці удасца хоць дзецям Шчаслівага дня дачакаці Пасля мужнасці гэткай, Пасля столькіх крывавых баёў? Цень паўстання народнага, Дзень светлай волі Крашына! Я таксама пакутваў За гэту зямную юдоль... О, чаму ты, кажан, Не крануў мяне ў годы дзяцінства, Каб не вырасла сэрца, Каб вочы не бачылі боль? Мы чакалі свабоды, І касілі нас кулямі роты, Ў ланцугі нас кавалі, Каб пад палкай нам быў карачун. Узялі мае вершы, Ўзялі маіх дзетак гаротных. Вершы, бедныя вершы Пад чырванню сургучу! Край сагнуўся ў спіне, Край баіцца размовы пра волю, Край згубіў сваю мову І матчынай песні напеў... Нельга верыць у бога, Калі ён такое дазволіў. Цяжка верыць у люд свой, Калі ён такое сцярпеў. І няўжо не ўваскрэсне Забытая родная мова Не на тое, каб енчыць, А каб крыкнуць да ўсіх на зямлі: "Ўстаньце, хлопы, да зброі! Ліце кроў для вялікай любові, Каб на гэтай крыві Небывалыя кветкі ўзраслі!" Не учуем адказу, Усё больш нахіляюцца хаты, Ўсе маўчаць ад пялёнак: Мужыкі, дзецюкі і дзяды... Пройдзе некалькі месяцаў - Прах самотны старога салдата Хапатліва знясуць На глухія, старыя клады. О, як хочацца волі! Жаданая воля, ты чуеш? Асвяці мне усмешкай Апошнія дні у жыцці. Ты маўчыш? Ты не чуеш? Можа, ў дзень, калі ты запануеш, Верас будзе стагоддзі З разбітага сэрца расці. Беларусь, прачынайся! Я цябе абуджаю! Ты павінна прачнуцца, Не праспі сваё шчасце ўначы, Я гукаю цябе, Дарагая, святая! Адкажы ж, мая родная, Не маўчы!.. Паміраю і веру: Калісьці над светлымі водамі, Над свабоднай зямлёю І над Белаю Руссю маёй Шчасце сонцам заззяе, І слова нашчадка свабоднага Мае раны загоіць Гаючай жывою вадой.

Цяга 

Вячэрні вечар на ўзлессі сінім. Бярэзнічак. Іржавы мох балота. За дальнімі халоднымі лясамі Ірдзее сонным сонцам небакрай. Зноў лужыны зацягвае лядок: Зіма саслаблая шалёна хоча Яшчэ хоць ноч падыхаць і пажыць. Пад ботамі намокнуўшая глеба Цалуе палка стомленыя ногі, Бы кажа: "Любы, любы мой, каханы, Не ўцякай. Пабудзь са мною трошкі". Я не пайду. Са мною патранташ І стрэльба на плячы. А ў сэрцы прага, Што прашчура майго вяла калісьці З сякераю на маманта. Вядома, Даўно заціхлі мамантавы крокі, Што выгіналі пад сабою глебу... Але у гэты час інстынкт крывавы Зноў абуджаецца ў душы маёй, І мне здаецца: вось пачую крокі, Вось з-за бяроз на рыжую паляну Праціснецца тупая галава, І выйдзе ён, магутны, дзікі, рыжы, Бы злеплены з балотных гэтых купін. Як леташняя жоўклая трава, Звісае поўсць. І я, ад захаплення Не памятаючы сваіх пячор, І вогнішча, і цяжкіх сківіц любай, - Насустрач кінуся з вясёлым крыкам І ў хобат кіну тручаную дзіду. О, дзе ты, цяжкі мамантавы бег Па сініх-сініх месячных раўнінах, Дзе вогнішча ў закураных пячорах, Малюнкі охрай на скляпеннях чорных І дзіда у асілкавых руках?! Мая здабыча - кулічок іржавы З пярсцёнкам залатым каля вачэй І з доўгай дзюбай, а сабой - кулак. Ляцець далёка, ледзь вяслуюць крыллі, Ён

бачыць лес, начны перапачынак, І з радасці не можа утрымаць Свой крык: "Цыр-цыр! Хор-хор!" Вядома, подласць Страляць па слонках, стомленых вясной, Але ж інстынкт і прага, прага, прага. Вось ён ляціць на жоўтым фоне неба, І рукі цвёрда стрэльбу узнімаюць, І вока пільнае шукае мушку... Стрэл, як пярун!.. Вальдшнэп шугае ўгору... Ён проста падымаецца над лесам... Прамазаў я. І радасна чамусьці, І горка мне. Ляці сабе далей, Мая крылатая, святая радасць, Жыві і хоркай, і выводзь дзяцей, І, можа, я яшчэ цябе сустрэну І будзе двойчы радасць у мяне. Я, можа, мазануў зусім наўмысна, (А мо брашу, няўмельства прыкрываю, - Не ведаю.) Але нашто ён мне, Вось гэты мой бізон, мядзведзь і мамант З бяссільным і падвернутым крылом. Люблю жыццё, і гэты лес вясенні, І коцікі пушыстыя вярбы, І "хорр" вальдшнэпа. О, дваякасць сэрца: І прага ўбіць, і прага даць жыццё! Не, я не прашчур. Можа, ў тыя дні Я бараніў бы мамантаў ад згубы, Хай на зямлі былі б яны і зараз І скублі "сіні сон", нібы каровы, На любых, весніх, залатых лугах. Ляці ж далей, мая святая радасць, Будзі лясы няўмелым, сціплым рыпам. Не ўсім дано ў жыцці спяваць прыгожа, А славяць ўсё жыццё! Сляпое сонца Скацілася за пушчу. Цішыня, І першы-першы шум жывога лесу Азваўся мне. Даўно-даўно на небе Ірдзее стужка жоўтая зары, І толькі на найбольшай верхавіне Яшчэ ляжыць яе адбітак жоўты, На дзвюх сароках, што балбочуць жвава Пра тое, што мядзведзя не баяцца, Наверсе седзячы. Зноў шум жывы Азваўся ў лесе. Цёмны змрок і вільгаць, І цьмяна свеціцца вада балотцаў. І цішыня. І ў сэрцы песня шчасця Зліваецца з пяшчотным і любоўным Сінічым галаском непадалёку: "Цы-віць, цы-віць..." 

Ялінка 

Ялінку выкінулі за адрыну. Яна ляжыць ва ўладзе ціхіх дум. На голкі жоўтыя пушысты, сіні Злятае снег і навявае сум. Цяплілі ўчора свечкі ёй вітыя, А сёння аддалі яе снягам... Блішчаць дажджу віточкі залатыя, Забытыя на голках тут і там. Ляжаць, вядома, нудна за адрынай, І сумны свет праз снежную імжу. Адное засталіся успаміны: Віточкі залацістага дажджу. Але яна свядома ганарыцца І доляй, і чарговасцю падзей: Хай жоўтая, хай ападае гліца - Яна жыве яшчэ ў душы дзяцей.

Дзеці 

О, якая залатая восень! О, як стогне пад снапамі воз! Павуцінне, "пража маткі боскай", Заплятае халадок нябёс. Да замілавання паўнакроўныя Гарбузы, узятыя з грады, Са страхі, як статак парсюковы, Звесілі ружовыя зады. Мышы з бадзякоў цягаюць воўну, П'е зямля сухіх нябёс блакіт... На гародах высахлы бульбоўнік, Водар кропу, мята і ваўчкі. Дні на гэтым водары настоены, Сэрца поўняць сум і прага жыць... Хлапчукі, на добры лад настроены, Улягліся ціха на мяжы. П'юць духмян паспелай жоўклай восені, Падраслі шчаслівыя за нод, А над імі серабрысты ў просіні - Ледзь прыкметнай кропкай самалёт. З-пад чубкоў бялявых, як салома, За шчасліўцам сочаць гарачэй, З зайздрасцю, з чаканнем невядомага Дзесяць ясных зорачак-вачэй. Дзень такі бязмерны і шчаслівы, Самалёт ляціць у глыб нябёс... Можна скокнуць наўздагон з абрыву - І ўзляцеў бы, і ўхапіў за хвост! Нам з гадамі ўжо не сняцца зоры, Але мы, паспеўшы пасталець, Не асудзім ў гэты дзень прасторны Мудрае жаданне паляцець.

Жаданы госць 

У небе сузор'і такія сінія, Сон над снягамі яшчэ плыве. "Добрага ранку, ўдава-гаспадыня, Мір клапатлівай тваёй галаве". Полымя цёплы чалеснік ліжа. Лёд на акне ад яго сышоў, Проста ў акно, ад водбліску рыжы, Звонку глядзіць і зайздросціць воўк. "Ты як знаходка для ўсёй брыгады: Сытыя ўсе, абшытыя ўсе... Толькі жывеш не сабе на радасць... Ведаеш?.. Не, пайду пакрысе".  * * * "Сонца якое, ўдава-гаспадыня, Дзень які добры... сустрэліся зноў... Што гэта села на скронях? Іней Ці сівізна ад мінулых гадоў? Ёсць ад чаго. І я гэта маю. Цяжка было нам жыць на зямлі: Мужа забілі твайго паліцаі, Жонку маю пад расстрэл падвялі: Боль абаім яшчэ сэрца паліць, Ты яго несці дапамагла... Тузіну год мы па іх сумавалі, Пухам няхай ім будзе зямля. Шкода глядзець на цябе, гаротная, Так бы й пагладзіў па галаве. Ці вінаватая ты ў адзіноцтве? Ці вінаваты я ва ўдаўстве? Ранак быў цяжкі. Стамілася, мусіць? А выглядаеш, як сліва ў расе. Добраю б жонкай была ты камусьці..." "Дзякуй на слове" - "Я... пайду пакрысе".  * * * Ноч надыходзіць. За вокнамі сінія Зноў заляглі бясконца снягі. "Што ж ты сядзіш без святла, гаспадыня? Пэўна, стамілася? Дзень даўгі... Ведаеш... восень - цяжкая штука, Але ж бывае і цёплай яна. Калі трымаеш жончыны рукі - Сэрцам адчуеш: зноўку вясна. Што ж ты зрабіла такое са мною, Што ад цябе мне дарогі няма, Што на душы мне так неспакойна, Што ў галаве маёй нейкі туман. Снег замятае шляхі-дарогі. Любая. Што ж ты? Не трэба, не плач..." Падае, Падае на падлогу З рук гаспадыні чорны рагач.

Лісце 

Восень прайшла пералескамі, Па няголеным ржышчы ніў, Чырвонымі арабескамі Лісце лес ураніў. Глянь на зямлю залатую, Пяшчотную, сумную, чыстую, Нехта па ёй вандруе, Ў паветра ўзнімаючы лісце. Струменьчыкам тонкім лісце. Медзь на азёрах сплывае, Сум у небе імглістым... Як песня, з галін злятае Лісце, лісце, Залацістае лісце, Сто лісцяў, Дзесяць лісцяў, Ліст.

Бацькаўшчына 

Дагарэў за брамай небакрай, Месяц паміж воблачкаў плыве. Выйду зноў, як у мінулы май, Басанож прайдуся па траве. Дымная, сцюдзёная раса, Цёмныя ў траве ад ног сляды. А такога рослага аўса Я не бачыў доўгія гады. Бач, хмызы спляліся, як павець, Светлякі мігцяць, гараць святлей. Перад тым як звонка ў лозах пець, Прачышчае горла салавей. Лашчыцца трава да босых ног. З дальніх паплавоў плыве ракой Ледзь прыкметны сумны халадок - Подых юні ўходзячай маёй. Паімчаць за ёю наўздагон?
– Хоць і схопіш - усё адно падман. Дзе каханне тых мінулых дзён - Весніх паркаў бэзавы туман? Нават шкадаванне - дзе яно? Зноў вясна, і жаль знікае зноў. (Так губляюць пах перад вясной Ссохлыя сцябліны палыноў.) Ціха цмокае у сне рака. О, як добра, як прыгожа жыць! Раска, як русалчына луска, На вадзе ад месяца гарыць. А вакол травіцы роснай рай І бярозак белая сям'я. Мой чароўны беларускі край, Бацькаўшчына светлая мая!