Номох буолбут кэпсээннэр
Шрифт:
– Ол нэмэ олох судургу эбит. Этитиилээх оруо?унан кыайдахпытына кыайабыт. Утуйар кэм чуга?ыгар тахсан аккын ы?ыырдаар. Бэйэ?ит томмот гына о?остон, ампааргытыгар тахсаары?. Сарсыарда халлаан сырдыар диэри онтон быгымаары?, – диэтэ Ойуун.
К??стэрин хоторон, а?аан, бэркэ астынан, ти?э?элэрэ ку?-наа?ын хай?аатылар. Эмээхсин и?ити-хомуо?у хомуйуор, ?л?? ас ууруор диэри К?рб?? к?м?л??к иннигэр олорон:
– Саам буора?а сиигирэн, с?г?н-са?ын тэппэт буолан хаалла. Бу оруос сиэмэтин сииги тартара таарыйа симиэххэ эрэ, – дии-дии, ылахта?ар бы?ыынан саа уо?угар туораа?ы чуумпуурунан симтэ.
К?б?? о?онньор ити кэм?э тахсан сэтиилэммит атын ы?ыырдаан кэбистэ. ?лэспиттэрин курдук, эмээхсинин киирэн соруйда:
– Истиэ, дьиэбит и?э оргуйан сылаа?а
Эмээхсин тугу да са?арбакка, та?ас та?аарар т?б?гэр т?стэ. Ол курдук тахсан ампаардарыгар киирэн, ааннарын олуйан баран, чохороон сыы?ын туппутунан, суос-суостарыгар бигэнэн хоро?он олордулар. Сотору со?ус саа тыа?а ньиргийэ т?стэ да, ки?и с??рэн тибигирэйэн ааста. ?т?р аты самыыга охсор тыас уонна соруйар са?а и?илиннэ. Ону кытта ат туйа?ын тыа?а тус ар?аа битигирэйэ турда… О?онньордоох эмээхсин кулгаах-харах иччитэ буолан, бэрт кутталынан, титирэстээ?ин б???н?н у?ун т??н? атаардылар. Халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ, харса суохтарын киллэрэн ампаардарыттан та?ыстылар. Сарсыардаа??ы кырыа?а туох да суолун булбатылар. Арай далга турар сылгылара от к?рд??н и?эрсийдэ. Дьиэ аанын айа?ар кэлбиттэрэ, аан тэлэччи а?ыллан турар эбит. И?ирдьэ аан модьо?отун атыллаан киирбиттэрэ: остуол, кытыйа тус-ту?унан и?нэ?эн сыталлар. Сандалы ту?унан буорга ??с курдук хара хаан халыйбыт. Хааны баты?а к?рб?ттэрэ: улахан ба?айы хааннаах ытыс суола аан холуодатыгар бэллэччи олорон хаалбыт. Итини барытын К?б??лээх Истиэ чу?наан ??рэтэ турдахтарына, со?уччу тымныы салгыны сатарытан ынахтара ыатаары ма?ыраата. Хотонноругар киирбиттэрэ, ынахтара бэрт холкутук иччилэрин кэтии турар эбит.
Ити к?н К?б??лээх Истиэ с?р?н туттар малларын аттарын сыар?атыгар тиэнэн, ынахтарын кэнниттэн сэтиилээн атын ыалга к?ст?лэр. Ол к???н к?кк?рээн и?эн К?б?? т??н утуйбата?а таайан уонна былыт баттаан хааман и?эн нухарыйан ылла. Арай и?иттэ?инэ, ?т???н диэки: «Аны биир ?йэнэн эргиллиэм!» – диэн са?а дуорайан и?иллэргэ дылы гынна. О?онньор со?уйан ходьох гына т?сп?тэ: чугас со?у?унан суор, хоо?ургуу-хоо?ургуу, аа?ан эрэр эбит. «Дьэ, эргиллэн к?р??р, онуоха диэри хайа халдьаайыга тахсан сытарбыт биллибэт», – диэн сэтэрээт, К?б?? хардыытын эбэн биэрдэ.
Халлаантан к?п хаар аргыый кыыдамнаабытынан барда.
Тэрис ыйбыт айа??а туттуллар ?гэстэрин би?иги о?о сылдьан ?г?ст?к истэрбит, суруллубатах сокуон бы?ыытынан туту?арбыт. Арыт к?????? киэ?элэргэ ?р?с кытыытыгар му?уннахпытына, онно сы?ыаннаах кутталлаах да сэ?эннэри сэ?эргэ?эрбит. Онтон тугу ?йд??б?пп?нэн…
… А?а дойдуну к?м?ск??р Улуу сэрии б?т??т?н диэки, Охуоскай Бэрэбиэс Уус Маайа оройуонугар киирэр эрдэ-?инэ, Томпоттон т?р?ттээх, уон сэттэтин са?а туолбут тулаайах уол Ааллаахтыыр суолунан Ньычаанда диэн к??лгэ курдары т??эн, балык собуотугар ?лэ?э киирээри сатыы баран испит. Ол баран и?эн киэ?эрэн, сылайан да буолла?а буолуо уонна, ба?ар, кэпсэтэр да ки?ини кэтэ?эн, суол ортотугар ардахтан хаххаланар халтааматын балаакка курдук о?остон утуйан хаалбыт.
Арай т??ээтэ?инэ, хайа томтор?отун кэтэ?иттэн икки аттаах ки?и к?ст?н кэлбит. Биирдэстэрэ хара аттаах, хара кыл бэргэ?элээх, хара сукуна сонноох, муннун анныгар тор курдук хойуу бытыктаах саа?ыра барбыт хара бараан ки?и, икки?э ма?ан аттаах, сырдык та?астаах, эдэрчи дь???ннээх ки?и ???. Хара бараан ки?и атыттан т??ээт, халтаама сабыытын ?р? тардаат, улаханнык уордайбыт куола?ынан: «Хайа, нохоо, туох буолан би?иги суолбутугар туора сытты?? Киэр буол мантан!» – диэн ордоотообут. Уол баттатан, у?уктаары м?хс? сытта?ына, били ки?и: «Бу уолу илдьэ барарбыт дуу?» – диэн аргы?ыгар ту?аайан эппит. Онуоха аргы?а ???й?н к?р?н баран: «Па, о?ото бэрт эбит. Олорбохтуу т?ст?н», – диэн хардарбыт. Харата турбахтыы т??эн баран: «Нохоо, би?иги сотору т?нн??хп?т. Ол т?нн?рб?т?гэр манна суох буолуохтааххын», – диэбит.
Уол у?укта биэрэн,
Хойут, уонча сыл буолан баран, ол уол кэргэнэ т??ээн ??т-маас ол дьону к?рб?т. Ол к?н бастакы о?олоро к??лгэ ууга т??эн ?лб?т.
Ол ки?и кэлин саа?ыран баран К?п нэ?илиэгин Маарыла Т?рд? ?рэ?эр бултуу дуу, туох соругунан дуу тахсан баран, былыргы ыллык ойо?о?угар балаакка тардынан утуйа сыппыт. Арай ол сытта?ына, ыта ?рэн то?о барбыт. Олоро биэрэн аанын быы?ын сэгэтэн к?рб?тэ: борук-сорукка биир дьуп-дьулугур синньигэс тэти? ыты таба охсоору сабыы, курбуулана а?ай турар ???. Ымыылаах ыт ол тэти?и, а?аран биэрэ-биэрэ, балаакка?а чуга?аппакка ?рэ сылдьыбыт. Бэрт ?р оннук киирсэн баран, ыт са?ата, ханна эрэ ыраах и?иллэ-и?иллэ, с?тэн хаалбыт. Сарсыарда туран айаннаары гыммыта ыта кэлбэтэх, устунан оннук с?пп?т.
Кэлин ити т?бэлтэни дьо??о кэпсээбитигэр, кырдьа?астар «суол иччитэ мо?уоктаабыта буолуо» дэспиттэр.
Былыр-былыргыттан Боотур Уус ыччаттара ханна тиийбэтэхтэрэ баарай?! Удьуор утумун сал?аары, кэнчээри ыччаты тэнитээри, ки?и-хара буолаары, хара тыаны батан бултаан-алтаан, иитэр-а?атар И?э?эйдэрин, Дь???г?йд?р?н о?олорун ииттинээри ?рэ?и-маары ба?ылаан, араас кы?ал?алары аа?ан, модун санааларын булгуруппакка, ?рк?н ?йд?р?н ???лбэккэ, «?ай-?ат» диэн саха буолан сандаарыйан, ураа?хай буолан уу?аан, то?ус буолан туругуран бачча?а диэри ??нэн-сайдан кэллэхтэрэ. Ол была?ын тухары кэккэ сылдьар дьонноругар, о?олоругар сайы??ы бу?ук куйаас к?ннэргэ от ?лэтин кэннэ киэ?ээ??и сынньала??а, кы?ы??ы умайык тымныыга дьиэ ис-тас ?лэтин кэннэ у?ун т??ннэргэ, дойду о?остубут сирдэригэр, к?м?л??ктэрин суо?угар сыралла т?р??б?т т??лбэлэрин сэ?энин сэ?эргииллэрэ.
Былыр ар?аа улуус аата-суола биллибэт биир улахан алаа?ыгар ааттаах-к??стээх ойуун олорбута ???. Бу ойуун алаа?а ??-быйа? буолан сылын аайы ботуччу от кэби?иитин ылар эбит. Ол сура?а ол эргин олорбут биир баай, тойон ки?ини утуппат буолбут. Хайдах гынан ол ойуун сирин-уотун бэйэтигэр ылар толкуйугар т?сп?т. Араас аатырбыт-сура?ырбыт ойууттары ы?ыртаран ылан абынан-хому?унунан ?л?рт?р?, ?т?р?йтэрэ сатаабыт да, кыайбатах.
Саа?ыары биир к?н то?ус ойууну мунньан к?нд?лээн-маанылаан, а?атан туран ойуун кэбирэх сирин булан, ?л?р нэмин билэргэ дьа?айан кыырдарбыт. Ойууттара ?с т??ннээх к?н кыыран баран, биир к?н улуулара сууллан т?сп?т:
– Бу ойуун к?нн?р? апка-хому?у??а ?лб?т ??стээх эбит. Арай икки тарбыйа?ы т?р??б?т ынах сыатын сиэтэ?инэ, ?л?р ыйаахтаах эбит. Оннук ынах субу сотору кэминэн бу сиртэн ыраа?а суох биир ыалга т?р??, ону атыыла?ан ылан а?атан-сиэтэн уотан, аны к???н идэ?элэнэн баран, кэ?ии ыыттахха т?м?гэ биллиэ, – диэн ?л?г?нэйбит.
Тойон и?иттиэм-истибэтиэм диэбиттии, бары ойууттарын дойдуларыгар кэ?иилээн, бэлэхтээн-ту?ахтаан ыыталаабыт итиэннэ чугастаа?ы ыалларга араас соругунан хамначчыттарын-ча?ардарын ыыталаабыт.
?л?? т?бэлтэлээх, биир хамначчыта сарсыарда эрдэ уутун быы?ынан и?иттэ?инэ, дьиэлээх дьахтар са?ата, кэргэнин у?угуннаран ?тт?ккэ анньыалыы:
– О?онньоор, тур, тур! Иэдээн буолбут. Ынахпыт икки тарбыйа?ы т?р??б?т, – диэн ботугураабыт.
– Аргыый, хоно?о истиэ, ол да и?ин и?э ынайан, синньэ улахана бэрт этэ. Ыл тахсан, ки?и-с???? у?укта, кэлэ илигинэ, биирин дьон к?рб?т гына балбаа?ынан таптайан кэби?иэххэ, кэлин ханна эрэ тиэйэн илдьэн кистэниллиэ, – диэн буолбут.
Дьиэлээхтэр аргыый, тыас-уус и?иллии, бэрт т?ргэнник хомунан бала?аннарын биир э?ээригэр турар с????лэригэр тиийэн, эр ки?и биир ньирэйи м?????ннэрбитинэн киирэр аанынан та?ырдьа дь?гдь?р?йэн хаалар. Сотору со?ус мас к?т???н киирэн, ??рэн-к?т?н уотун к??дь?тэн, эмээхсинигэр уо?ах алаадьыта астыырыгар дьа?айан, хоно?отун малаа?ын а?ын а?атар аатыран у?угуннарар. Хоно?олоро малаа?ын а?ын а?аан баран, бу ына?ы атыыла?ыы ту?унан кэпсэтиини ыытар уонна тойонугар т?нн?р.