Номох буолбут кэпсээннэр

Лугинов Евсей

Уо?ук булдун икки буутун этин элийэ баттаан бэрэмэдэйигэр хаалаан уонна сыаналаа?ын аанньа тириитин т?рбэлии эрийэн ы?ыырын кэннигэр баанан баран, айан суола бу ту?унан баара буолуо диэн атын соруйан кэбистэ. Ол киэ?э ыкса т??н айан суолун уонна ыалы булан сылаас сиргэ хонно. Сарсыныгар ыалыгар кыылын этиттэн бэрсэн, дьиэлээх ха?аайы??а булда ханна хаалбытын ыйан баран дойдулаата.

К?н-дьыл аа?ан истэ, Хардааччы аата ат туйа?а тиийэринэн и?илиннэ, эт сиир дьоро киэ?элэргэ хоно?о, дьиэлээх сэ?энэ буолла. Хардааччы оло?ор а?аардас булт эрэ соргулаах к?ннэрэ баар буолуохтара дуо? Бары тыынар тыыннаах, хамсыыр харамай аналынан, «балык ыамнаах, ки?и к?ннээх» дииллэринии к??х сайы??а к?чч?йэр, уу?уур-тэнийэр дьол имэ?ин амсайар к?ннэр эмиэ бааллара.

Амматтан кэллэ?ин утаа, иччитэ бэйэтин ??р?гэр сы?ыарыа?ыттан, кырдьа?ас атыырын харайыа?ыттан билигин кини ??р ба?ылыга буола сылдьар. Кэлээт да, кини ??р быы?ыгар сылдьар туллук курдук туус ма?ан кытыты Туллукчайы с?б?л?? к?рб?тэ. Туллукчай да, кинини анала кэлбитинии, аты?ыраабата?а. Атын а?ам биэлэр курдук ньылайан, тэбиэлэнэн аста?ыннарбата?а. Билигин Туллукчай ??р бас-к?с биэтэ, мэлдьи кини аттыгар буолар, ??р оло?ун с?р?ннэ?эр, сылы-сыллата бэйэтин курдук кулунчуктары т?р??р.

Сылы-хонугу кытта Уо?ук бэйэтэ кырдьа бы?ыытыйда, а?ыыра-сиирэ м?лт??т?. Эти сиэтэ?инэ, курта?а дэлби аалларан ыалдьар, ол и?ин а?ын уларытан хаан бу?артаран сиир, бурдук дэлэй со?устук к???ннэ?инэ судурааннаан, оргуйбут ууга суурайан уба?ас хаа?ы гына о?орторон ?ссэнэр. Оччо?уна, хайдах эрэ курта?а сынньаммыт, ыарыыта аматыйбыт курдук буолар.

Дьылдьыттар саба?алыылларынан, быйыл угут дьыл буолуох курдук, ол гынан баран саас ?лл?ктээбит хаар муус устар ортотугар уостан, сир хайыы-?йэ?э элэмэс таба курдук дь???ннэннэ. Саас у?аары гыммыт сибикилээх, к?н эмиэ да чэмэличчи тыгар курдук да, хатаа?ына диэн с?рдээх. С?г?н-са?ын муу?ун ууллартарбат. Былырыын к???н к??ллэр, ?рэхтэр тот сытан то?муттара. Сэтинньи ортотуттан са?алаан олунньуга диэри хастыы эмэ к?ннээх сэргэ ба?а сэтэриччи то?ор тымныылара т???тэлии сылдьыбыттара. Ол да и?ин буолла?а, муус быйыл а?ара халы?. Онон, ?р?с ?рд?гэр олорооччулар с?р?ннээн сэргэ?элиир сонуннара ?р?с быйыл хайдах эстиэн, былыргыны – аныгыны санаты?ан, к?н?-дьылы сылыкта?ыы буолла.

Ыам ыйын ортото, кэтэ?иннэрэн-кэтэ?иннэрэн, к??т??лээх кэмнэрэ дьэ кэллэ. К?ндэ ?рэх ?рд?к мырааннарыгар олорор а?а уустара сэрэхтээх ?тт?лэрэ ынахтарын-сылгыларын хаайталаатылар. Арай Тараах эрэ о?онньор на?ылыйан олорон баран, дьон олус аймаммытын и?ин, ?рэ?и туораан уонча сылгытын хочоттон сатыы ??рэн кэлэн и?эн сынньана т??эн, чэй и?ээри амынньыары то?ута сылдьан, дул?а быы?ын к?рб?тэ: уу к?р?лгэннии к?лл?г?рээн, к?рд?рб?т?нэн туран с??р?г?рб?нэн барда. «Араа?а, ?р?с э?иннэ, хочону уу толоро илигинэ тэскилии охсуохха, сылгылар бэйэлэрэ да баты?ан тиийээ инилэр», – дии санаат, солуурча?ын то?о с??кээт, ?с биттэхтээх ?р?мэччи тыытыгар харбыаласта. Маар быы?ыгар уу туолбута с?рдээх. Ууну-сииги кэспитинэн ?рэх ?рд?н кырдалыгар тиийбитэ, маарыын ???э тардыбыт тыыта субу устан барыахтыы, биэтэ?нии-к??гэ?нии турар эбит. Хата, талахха баайбыта абыраабыт. С??рэн, бэйэтигэр тарда охсон, киирэн олорон баран, мыраанын диэки сыыйылыннарда. Аартыгар тиксэн баран, били кырдалын к?рб?тэ: уу ?рд?нэн та?ыйа охсон эрэрэ.

Аллан эбэ уонна К?ндэ ?рэх хочотун икки ардыгар баар ?рд?к булу??а О?онньор уу?ун ?т???н хоту у?угар олорор Уо?ук Сахаарап уолаттара биир к?н эбэлэригэр киирэ сылдьан, сотору со?ус т?нн?н кэллилэр:

– А?аа, ?р?сп?т муу?а ???э Буор Хайаны бэтэрээ ?тт?нэн быстыбыт уонна ыраахха диэри ыраа?ырбыт. Байанай аартыгынан У?уор Кээлбиккэ диэри ки?и тыынан куттаммакка тахсар буолбут. Онтон Буор Хайа анараа ?тт?гэр Хал?аннаах сээнинэн муус дьаа?ы хайатын курдук ?р???л?н?н тахсыбыт. Уу буолла?ына, к??гэлдьийэ-к??гэлдьийэ, кэлэн эрэр. Били киирбит ыллыкпытынан арычча ууттан куотан кэллибит. Араа?а, улахан уу кэлээри гынна.

Ону истэн баран, ха?ас диэки ыарыытын уталыта сып-пыт Уо?ук нааратыттан туран, сандалытыгар тайанаат:

– Хайа, ноколор, иэдээн буолбут. Олоруохпут дуо, бала?ан, хотон эркиннэрин к?т?рэн, сы?ыаран кэтит дала?ата о?остуохха, с????лэрбитин онно та?ааран баайталыахха, бэйэбит эмиэ онно хатаа?ыннахпытына, ордор буолбуппут. Чэйи?, тахсыаххайы?! – диэн дьа?айаат, с?г?ллэн туран уолаттарын кэнниттэн та?ырдьаны былдьаста.

?р?с

эстибитин биллэрэн эбэттэн тымныы, уорааннаах салгын охсулунна. Бэрт тиэтэлинэн киэ?э хойукка диэри болуоттарын о?орон б?тэрдилэр. С????лэрин онно та?ааран баайталаатылар, малларын сыы?ын эмиэ биир у?укка курулаатылар уонна туох дь??л-дьаабы буоларын кэтэ?эн олордулар. Сарсыарданан ?т?хт?р?н ?рд?нэн уу та?ыччы охсон кэбистэ, тула килэччи уу буолла, тыа, ойуур быы?ыгар сылбай ууга к???тт?р са?алара мээтиргээтэ, чыккымайдар са?алара чырыктаата, дала?аларын сыы?а дагда?наата. Уо?ук санаата болуоттарын тутан турар кирис быаларыгар, ?т??лэригэр уонна сылгыларыгар буолла. Быалара били??итэ чи? курдуктар, онтон сылгылара барахсаттара ха-йастылар буолла? Хардааччы акаары сылгы буолбатах, ??р?н ханна эрэ ?рд?к сиргэ та?ааран быы?аа ини. Эчи, быйылгы к?м??л уута кэлбитэ балысхана, со?уччута да бэрт.

Хардааччы К?ндэ ?рэх хайаларын утарыта ?л?рс?б?т Маарыгар мэччийэ сылдьан эмискэ тымныы салгын охсубутугар, уруккутунан ?р?с муу?а хамсаабытын сэрэйбитэ. ?рэх хаатыгар уу с??р?г?рдэр тыа?ын истэн уулаары киирбитэ, хайыы-?йэ уу ?рэх эниэтин ортотунан буолан эрэрэ. Сулбу-халбы уулуу охсоот, т?тт?р? ??р?гэр тиийэн саа?аабыт ?т?хт?р?н диэки ??рб?тэ. Ол кэм?э хочо устатынан, туоратынан халааннаан эрэрэ. Тымныы ууттан куттанан атыырдарын суо?ур?аныытыгар да бэриммэккэ, кытыттар уонна тыйдар т?тт?р? ?рэхтэрин ?рд?гэр салаллан тахсыбыттара. Ол икки ардыгар ?рэх хаата туолан, к??гэ?нээн сылгылары ?сс? ордук куттаабыта. Бэрт кыра у?ун синньигэс томтор сир баарыгар тахсан, мустан биэлэр, ууну сытыр?алыы-сытыр?алыы, б?тэйдии куттанан титирэ?э турбуттара.

Хардааччы кытыттарыгар уордайан, ха?ы?ырыы-ха?ы?ырыы, ытыран, тэбэн к?р?-к?р? ууга киллэртии сатаабыта да, кытыттар кинитээ?эр ууттан ча?ыйбыттара.

Ол курдук сылдьан Хардааччы сыыгынас тыа?ы и?иттэ. Хонос гынан к?р? т?сп?тэ: хочо ???ээ ба?ыттан буор мыраан ойуурун то?о солоон хайа са?а дьапталлыбыт муустар хал?а?алыы анньан и?эллэрэ! Эмискэ к????рэн кэлбит тыалга муус тыа?ын быы?ынан ыраах ханна эрэ хочо ортотун диэки сылгылар ииримтийбиттии айманыылара и?иллэн ааста.

Ол икки ардыгар кинилэр турар то?ойдорун та?ынан бэриэччит муустар устан ньолбо?он бардылар. Хардааччы Туллукчайын диэки к?р?н иччилээхтик кистээн дьырылатта да, муустаах ууга к??н?нэн к?р гына т??эн хайа э?ээр диэки харбаабытынан барда. Кини кэнниттэн Туллукчай кулунчугун кистээн ы?ыраат, батыста. Кулунчук ийэтин самыытын к?р?н эмиэ ууга ыстанан киирдэ: илин атахтарын к??рэ?нэтэн харбаан чалымнатан и?эн, биир муус кэлбитигэр онно ойон тахсаары илин атахтарынан тарапачы?наат, халтарыйан тас иэнинэн ууга баран т?стэ. Ол т????т?гэр кулгаа?ар уу киллэрэн аны ону илгистэн та?аарабын диэн, муннунан ууну сы?ан ылла да, со?уйан кистээн дьырылатта. Туллукчай кулунчугар т?нн??р? эргийэрин кытта, т?ргэн с??р?ккэ быстыбыт хал?а?а муус субу барыйан кэллэ.

Хардааччы кытылга тахсаат, муустаах уутун сахсынан иннин диэки батыччахтаан баран, ба?ын булкуйан т?нн?н кэлэн ?рэх ?рд?н к?рб?тэ: быы?а суох к????? муустарынан туолбут. Урут ааспыт муустар кэннилэригэр Туллукчай кистиирэ и?иллэргэ дылы гыммыта да, бэйэтэ к?ст?бэтэ. Хардааччы Туллукчайа тахсыбата?ын итэ?эйбэтэхтии, хайа эниэтин устун ?рэ?и баты?а ойутан ы?ылыннарда. Кытылга с??рэн тахсыбыт муустар быыстарыгар биир да сылгы тахсыбыта к?ст?бэтэ. Онтон кистии-кистии, туораабыт сирин ту?унан к?рб?тэ да: к?м??л сы?айан кэбиспит муу?а буом буолан турара. Атыыр ол буому эрэ то?ута-хайыта тэбиэлээтэ?инэ быыс арыллан ??рэ быы?аныа?ыныы, ииримтийэн туран к????? муустары кэлин атахтарынан тэбиэлээтэ, илин туйахтарынан хампарыта сыста, тии?инэн да т????лээн к?рд? да, абыраллаах быыс арыллыбата. ??р?ттэн мэлийбит атыыр ол к?н ?р кытыл устун, т?тт?р?-таары кистии-кистии с??рэкэлээбитэ, т?нн?н кэлэн хаста эмэ т?хт?р?йэн к??х муу?у к???р?тэ тэбиэлээбитэ, б?тэр у?угар туйахтарын ойута тэбиэлээн, модьу тиистэрин тосторута хадьырыйталаан сэниэтэ-сээбэ?э эстэн, эниэ ?рд?нээ?и си?иккэ тахсан ааспат-арахпат а?ыыга ылларан иэ?э?нии, сиэлэ, кутуруга намылыйан сукуллан турбута.

Конец ознакомительного фрагмента.