Номох буолбут кэпсээннэр
Шрифт:
Маа?а табыллыбыт тойон с????н? атыыла?ан ылар, ньирэй диэнинэн эмтэрбэккэ, уотан баран сайы??ы-к?????? т?б?ктэр б?пп?ттэрин кэннэ, дьэ идэ?э о?остон, балайда биллэр сыалаах ойо?о?уттан бы?а о?устаран били ойуунугар кэ?ии гынан ыытар. Ойуун кэ?иини тутан баран, киэ?э к??стэнэн а?аары олорон, биир саа?ын ситэ илик дуу эбэтэр т?б?т?нэн м?лт?х дуу уолугар ту?аайан этэр:
– Дьэ, нокоо, мин дьабыммар к?т?р к?н?м-дьылым ??ннэ. ?ск?т? мин ?лб?т?м кэннэ, ким эмэ ата?астаары гынна?ына эбэтэр ата?астаата?ына, мин у?уо?ум ара?а?ын тахсан удьаа хамыйа?ынан таптайаар, оччо?уна мин кэлиэ?им, – диир да, били ынах сыалаах этиттэн бы?а элийэн ылан ыйыстан и?эн, сыата куолайыгар туора туран хаалар да, тыына хаайтаран, хара?ын ?р???нэн-харанан к?р?н баран, и?иир ситиитин тартараат, сууллан т??эн ?л?н хаалар.
Улуу ойууну бары сиэри-туому туту?ан ара?астаан кэби?эллэр, уол онуоха-маныаха диэри со?ото?ун олорор. Онтон сотору сыар?а хаара т??эр, ону кытта тэ??э били тойон
Ол кэлэн, аны бу сир-дойду миэнэ, бас билиим буолар, оккун-маскын барытын ылабын диэн туран, аттаах-о?устаах дьонугар дьа?ал биэрэн, к?р?н туран кэби?иилээх отун тиэйтэрэн, дьонун иннигэр т??эн айаннаабытынан барар.
Уол эрэйдээх ата?астатан, икки иэдэ?инэн хара?ын уута субуруйа с??рэ, сарылаабытынан, били удьаа хамыйа?ын харбаабытынан, а?атын у?уо?ар с??рэр. Ол тиийэн ытыы-ытыы, а?атын ара?а?ын таптайан табыр?атар итиэннэ:
– Ыы-ый-ыыйбыа-ан! Аа-ай аайбыан! Бу к?р?л??р к?н?с талаан бардахтарыа-ан. К?м?л????х буолан баран, к?м?л?сп?т??! Харыстыах буолан баран, харыстаа-баты?! – диэн аймаммыт.
Ону кытта, хантан кэлбитэ биллибэтэх, чугуун тыа?ын курдук тыас и?иллибит да, ар?ааттан хара холорук хаары ытыйбытынан, сир-халлаан силбэ?иитэ ханан да к?ст?бэт ала буркунун т??эрэн, барбыт дьон ту?аайыыларынан айанныы турбут.
Сотору со?ус дьон уолуйбут ха?ыыта, ат кистээ?инэ б??? дуора?ыйан и?иллибит да, сыар?алаах оттор ?р? ытыллан тахсан алаа?ы биир гына ы?ыллыбыттар. ?р дуу, ?т?р дуу буолан баран, к??стээх тыал эмискэ уостан хаалбыт. Уол бала?анын та?ыттан к?р? турда?ына, онно-манна ?рэллибит дьон бэрт т?ргэнник хомуллан, кэлбит сирдэрин диэки харбыала?а турбуттар.
Тойон ол алаастан барыа?ыттан бала?аныгар тиийбэтэх, а?ыйах ча?ар дьонун кытта ??р буолан, Бахсы тойоно аатыра сылдьыбыт. Хойутаан хара?алаппыт айанньыттарга, эргэ быра?ыллыбыт ?т?хт?рг? к?ст?р буолбут.
Ураа?хай удьуора, т?? уус т?р???э, Маайыскай то?у?а, Эдьээн нэ?илиэгин т?р?т-уус ки?итэ Уо?ук Сахаарап бултууругар, атах тардыстан айанныырыгар ?ч?гэй а?ай сэниэлээх сылгыта суох буолан эрэйдэннэ. Булда уот кы?ыл да, кырымахтаах хара да са?ыл буоллун, адаар муостаах тайах да буоллун – кини ми?э гына миинэ сылдьар соно?осторо к?л??кт?р?ттэн, и?иирдэрин сындаа?ына сымна?а?ыттан, к?рд?рб?т?нэн туран та?ы сыа хаарга уйдаран, халы? хаары к?рд?ргэччи кэ?эн куотан хаалан ?г?ст?к сииккэ сиэллэрэн, хаарга хаамтаран абартылар. Дьэ са?а эккирэтэн б?т?р??нэтэн и?эн маар дул?атыттан и?нэн, батырчахтаа-бытынан умса тобуктуу т??эллэрэ ол суох, то?уу хаары оймоон баран и?эн, сотору со?ус у?ан, к?л???ннэрэ сарт т??эн, к?б??хт?? иннилэринэн да, кэннилэринэн да барар кыахтара суох буолан, хаарга сытынан эбэтэр кэннилэринэн чинэрийэн иччилэрин баттыы сы?ан иттэни т??эллэрэ ол суох. Ха?ан сылгы хаарга таалан сытан баран, оронон туран уоскуйуор диэри бултарын суола сойор, ардылара атан ыраатар. Онон, тута бултаммакка, атын туох эмэ алба?ынан бултуохха диэри к?чч?йэллэригэр тиийэллэр. Уо?ук бэйэтин сылгыларыттан биир эмэ ?ч?гэй у?мат ты?алаах, быстыбат быртылаах сылгы ??ск??р?н кэтэ?э сатаан кэбистэ да: биир кини санаатын толорор сылгы ??скээбэтэ, чуга?ынан оннук сылгы баара биллибэтэ. Ол курдук санаа ымсыылаах сылдьан, Амма?а биир ааттаах баппатах атыыр ??скээбитин ту?унан и?иттэ. Онон, туох ааттаах сылгыны с?рдээн-кэптээн кэпсииллэрин билээри уонна биэрэр буоллахтарына атыыла?аары, тутуу былдьа?ан, ?р?с турарын кытта т??лээ?ин басты?ын талан, бэрэмэдэйигэр хааланан, айаны тулуйуо диэбит соно?о?ун миинэн Аммалаата. Эдьээнтэн с??рбэ к?с сири т??рт к?н на?ыллык айаннаан, бэ?ис к?н?гэр к?н ортото били баппатах атыырдаах ыалы ыйдаран тиийдэ.
Кэлээт да, ирэ-хоро чэйдээн баран, дьиэлээх ки?иэхэ кэлбит соругун кэпсээтэ. Сыанатын ботуччу со?ус бысы?ан ол к?н бу ыалга хонно. Сарсыарда халлаан сырдыан быдан иннинэ туран, дьиэлээх тойон сылгы?ыттара атыырдарын ??рэн а?алан, ??р?н кытта ха?ааларыгар хаайдылар. Тутан бас быалаан биэрээри гыммыттарыгар халы? ку?наах ха?ыл ат туттарбакка ??р?н кыйдыы ?р? холоруктана сырытта, хаарчахтарын сиэрдийэтин то?о к?т??р? куттаталаата. Кэлин сордоон-сордоон быыс к?р?? и?игэр киллэрдилэр да, сылгылара бэриммэккэ кычыгыламмыттыы илин-кэлин атахтарынан тэбиэлэнэн, табыйан, тии?инэн т????лээн дьону олох чуга?аппата.
Ти?э?эр тиийэн дьиэлээх тойон:
– Дьэ, ми?э гынар атыыры? ити баар. Сылгы гыныах буоллаххына, бэйэ? тутан биэр, – диэн дьа?айда.
Уо?ук са?ата суох сылгы?ыттартан атын бас быатын, ??н?н-тэ?иинин ылан кыбыыкка и?игэр турар атыырга баадайан тиийдэ. Итиэннэ: «Нокоо, аргыый буол!!!» – диэбитинэн, атыыры сиэлиттэн харбаата. Са?аан ?рд?ктээх с??нэ ки?иэхэ с?р баттатан били баппатах атыыр хара?ын икки чанчыгынан б?лтэччи к?р?н, уо?ун ыртатан б?д?? тиистэрин килэппитинэн, то?он титирээбиттии сал?алыы, т??рт ата?ын ?ч???ннэрэ ба?аналыы тэбинэн баран таалан хаалла. Уо?ук бас быатын кэтэрдэн суларын с?лл?бэт гына туом-туу баайаат, к?р?? ба?анатыгар к?нт???н эрийэ тардан хантаччы баайан кэбистэ. Ону кэтэ?эн туран сылгы?ыт уолаттар ат ??н?н кэтэрдэн, буутайдаан, ?р???т?гэр
Н???? к?н?гэр хоно?о с?пк? со?ус туран, дойдутугар айанныыр чаа?а кэллэ. Аатырбыт-сура?ырбыт атыыры то?ус ки?итэ хайдах миинэн барарын к?р??р?, ыраах-чугас ыаллар бары мустан атаараары то?о суула?ан та?ыстылар.
Уо?ук тиэтэйбэккэ эрэ атыырын к?нт???н с??рэн, б?тэй ааныгар чуга?атта, туора тардыллан турар с?лл?гэстэр аттыларыгар туран ат ба?ын быатын дэгин ?тт?ттэн холбуу тутта. Атыыр, тулуйбатахтыы-тэ?ийбэтэхтии, тэпсэ?элээн ылла. Сылгы?ыттар с?лл?гэ?и сулбурута тардалларын кытта, атыыр б?т?р?? ойуунан та?ыста. Ону кытта бэдэр бэргэ?элээх, тии? кутуруга нээлбилээх, б??чээн тириитэ сарын та?ас нээлбиктээх, б?р? ?т?л?ктээх, таба са?ынньахтаах, таба ты?а к?р?м?лээх ки?и атыыр ойо?о?унан с??рэн тэлэкэчийэн и?эн, ыар?аттан к?т?н тахсыбыт хабдьы курдук салгы??а дайаат, л?гл?с гына олоро т??эн быра?аайда?ан, у?а илиитин ?р? к?т???н кэннин хайы?ан к?рб?кк? эрэ, ат туйа?ынан чигди хаары к??? тэптэрэ уу дьоруонан битигиччитэ турда. Ону к?р?н туран дойдулаах тойон:
– Оо, тэгил дойдуттан тэ?нээ?э, хол дойдуттан холоонноо?о кэлбит эбит. Манна сылдьан дьон оттоох к?р??т?н алдьатан дьылга ыытыа?ынаа?ар, атын ??р атыырдарын аймыа?ынаа?ар, туора дойдуга баран туйгун атыыр буоллун, атын сиргэ баран ааттаах ат буоллун! – диэн ботуччу да со?ус сыана?а атыылаабытын бэркэ астынан туран ал?аата.
Уо?ук к???э уоннуу к??? т??эн н???? к?н?гэр киэ?э хонугар ?т???н булла. Тымныы к?н-дьыл ыган и?эр буолан, ?р таалалыы сыппакка, суол-иис к?р? таарыйа ?т???н та?ынаа?ы ?р?йэлэри сыыйда, харыстыы со?ус дул?алаах маардаах хочолору устатынан-туоратынан оймоото. Ол тухары ат улаханнык илистибитэ к?ст?бэтэ, сымна?ас систээ?э, дул-?а?ыт-дьаппа?ыт дьо?урдаа?а билиннэ. Онтон дьэ ыырын кэ?этэн ааттаах Ааллаах ?р?с ?рэхтэринэн, Аллан эбэ ха?ас кытылларын от ?р?йэлэринэн тайааталаата. Ол аайы атыырын бииртэн биир дьо?урун та?ааран, майгытын билэн истэ. С?хп?тэ диэн баар: биирдэ са?ылы эккирэтэн ситэн тайа?ынан охсон бултуо?уттан, сылгыта бэйэтэ иччитигэр о?устарар т?гэн биэрбэккэ илин туйа?ынан табыйан эбэтэр таптарбата?ына тии?инэн т??эн моонньун булгу хадьырыйан бултаан биэрэр буолла. Хайа да бэйэлээх тайа?ы атахтаах о?орбокко ситэн тиийэн, тойонугар тайыынан ?т?р? т??эртэрэн бултатан абыраата. Онон, атыырын эллээн баран, Хардааччы диэн соргулаах ааты и?эрдэ. Ол да буоллар тыа да талыы кыылларыгар у?мат ты?алаах, быстыбат бырталаах л?к?йд?р баар буолар эбиттэр.
Биирдэ Уо?ук Эбэ муу?а турбутун кэннэ Кээлбик диэн от ?рэххэ тайахтыы та?ыста. Ол к?н бу соторутаа?ыта кэлэн ааспыт л?к?й суолун к?р?н ??рдэ, хайаан да эккирэтэн ситэн бултуурга сананан атын суолу баты?ыннаран ти?илэхтээтэ. Улгум бэйэлээх Дь???г?й о?ото ону эрэ кэтэспиттии, бугу?уйбут курдук иннин диэки т???нэн кэбистэ. Арай кыыллара, б?р? курдук, барбыт тосхолун уларыппакка ар?аа диэки айанныы турбут. Уо?ук ыраатаары гынныбыт ээ диэн ытырыктата санаан баран атыырыгар эрэнэн – эккирэппиччэ эккирэтиэххэ диэн атын айанын быспакка, тула ?тт?н к?р?-истэ истэ. К?н а?аарыттан ордук айаннаатылар да, л?к?й сынньаныах, тохтуох бы?ыыта биллибэтэ. «Т?нн?бэккэ сыыстым дуу», – диэн хаста да т?нн??р? гынан баран тохтоон, атын си?ин сынньатан, тас са?ынньа?ын хонно?ун анныгар укта сылдьар уулларыллыбыт э?э сыатыттан ойо ыстаан, буспут тайах этиттэн сыыйа тардан сиэн сэниэ ылан, ирэн-хорон, эрчимирэн баран атыырыгар хатаастан тахсан салгыы эккирэттилэр. Сотору со?ус кы?ы??ы кылгас к?н б?тэн, хара?аран барда. Ону кытта Хардааччы кыыллара чугас баарын биллэрэн, у?уктаах кулгаа?ын ч?р?т?н сотору-сотору у?а-ха?ас хамсатан и?иллиир курдук туттан иччитин сэрэппэхтээтэ. Субу киэ?э сиппэттэрин билэн уонна хара?а?а кыылын кытта бодьууста?арын сылаар?аан, Уо?ук ми?этин, титирик иэйэ аттыгар тохтотон, сойута таарыйа кураанах титириктэри то?ута тардыталаан, мутуктарын то?уталаан, тосторута ?ктэтэлээн сотору бэрт улахан кутааны отунна. Сылгытын или??и у?а ата?ыттан к?нт???нэн ?рт??н хойуу ?л???? ыытта. Маары??ы а?ыттан ?ссэнээт, тас са?ынньа?ын халтаама курдук тиирэн к?хс?н хаххаланан, уотун к?нн?р?н биэрэ-биэрэ, нухарыйталаан ылла.
Сарсыарда сулустар хайысхаларынан бы?ааран эрдэ ту-ран, атыырын тутан, салгыы л?к?й?н сонордоон барда. Л?к?й да б?л????? сиртэн улаханнык ырааппатах. Сарсыарда халлаан лаппа сырдыыта, Нуотара ба?ын ыраас маарыгар сотору-сотору онон-манан тыынара к?дэриктийэн к?ст?тэлиир буолла. Атыыр да ол к?дэриги к?р?н, эбии холкутугар т?сп?т курдук буолла. Айанын эппэккэ да, бытаардыбакка да иннин диэки дьулуруйан истэ. К?н????р? Амма си?ин тэллэ?эр дьаа?ыттан киирбит атыыр ойу?ар кырыа буолбут к?хс? субу чуга?аан кэллэ. Аттаах ки?и ыкса астаран кэлбитигэр, сэниэтэ эстибит л?к?й ата?ын ба?аналыы тэбинэн турунан кэбистэ. Ки?и у?уну-киэ?и саныы барбакка, ??р?йэх ки?и бы?ыытынан булдун ха?ас холун аннынан тайыытынан биирдэ супту т?стэ. Л?к?й со?уйбуттуу иннин диэки ыстанан и?эн умса баран, сирэйинэн хаары хоруйда.