Рускія народныя казкі

Ушынскі Канстанцін Дзмітрыевіч

Андрэй кажа:

— Сват Навум, а ці нельга нам на голым месцы каля сіняга мора палац паставіць?

— Чаму нельга! Зараз будзе зроблена.

Не паспелі азірнуцца — і палац стаіць, ды такі прыгожы, лепшы за царскі; навокал зялёны сад, на дрэвах птушкі пяюць, па дарожках дзівосныя звяры бегаюць.

Увайшлі Андрэй-стралок з Мар'яй-царэўнай у палац, селі каля акенца і размаўляюць, адно на аднаго любуюцца.

Жывуць — гора не ведаюць, і дзень, і другі, і трэці.

А цар тым часам паехаў на паляванне да сіняга мора,

аж бачыць — на тым месцы, дзе нічога не было, стаіць палац.

— Гэта які нахабнік без дазволу надумаўся на маёй зямлі будавацца?!

Пабеглі ганцы, усё разведалі і дакладваюць цару, што той Палац паставіў Андрэй-стралок і жыве ён у ім з маладою жонкаю, Мар'яй-царэўнай.

Яшчэ мацней загневаўся цар, пасылае даведацца, ці хадзіў Андрэй туды — не ведаю куды, ці прынёс тое — не ведаю, што такое.

Пабеглі ганцы, разведалі і дакладваюць:

— Андрэй-стралок хадзіў туды — не ведаю куды і раздабыў тое — не ведаю, што такое.

Тут цар і зусім раззлаваўся, загадаў сабраць войска, ісці на ўзмор'е, той палац разбурыць датла, а самога Андрэя-стралка і Мар'ю-царэўну пакараць лютай смерцю.

Убачыў Андрэй, што ідзе на яго вялікае войска, хутчэй схапіў сякеру, павярнуў яе абухом угору. Сякера цяп ды ляп — стаіць на моры карабель, зноў цяп ды ляп —

стаіць другі карабель. Сто разоў цяпнула — сто караблёў паплыло па сінім моры.

Андрэй дастаў дудку, задудзеў — з'явілася войска: і конніца і пяхота, з гарматамі, са сцягамі.

Начальнікі імчацца, загаду чакаюць. Андрэй загадаў пачынаць бой. Музыка зайграла, барабаны загрымелі, палкі рушылі. Пяхота крышыць царскіх салдат, конніца імчыцца, у палон забірае. А са ста караблёў гарматы так і б'юць па сталіцы.

Цар бачыць, войска яго ўцякае, кінуўся сам да войска— спыняць. Тут Андрэй дастаў дубінку:

— Ану, дубінка, палічы рэбры гэтаму цару!

Дубінка сама закруцілася, нібы кола, з аднаго канца на другі перакульваецца па чыстым полі; дагнала цара і стукнула яго ў лоб, забіла насмерць.

МУЖЫК І ЦАР

Жыў-быў цар. Больш за ўсё на свеце любіў той цар казкі слухаць.

I ўсё яму хацелася новых ды новых казак. Прыдворныя казачнікі ўсе казкі, якія ведалі, пераказалі, і ніхто больш цару дагадзіць не можа. Загадаў цар кінуць кліч:

— Ажаню са сваёю дачкою і паўцарства дам таму, хто раскажа казку, якой я яшчэ не чуў!

Ахвотнікаў знайшлося шмат: і князі, і баяры, і генералы, і купцы— ды ўсё без толку. Толькі хто распачне расказваць якую-небудзь казку, а цар ужо крычыць:

— Ведаю, ведаю, чуў гэтую казку!

На тым усё і скончыцца. Таго жаніха і прагоняць.

А ў тым царстве жыў, гараваў бедны мужык. Hi хаты, ні гаспадаркі ў яго не было. Жыў дзе давядзецца, піў, еў што знойдзецца,

Іншы дзень галаднавата, іншы дзень і зусім не еўшы сядзеў. Неяк раз зайшоў той бядак у шынок пагрэцца, выпіць чарку вінца. Шынкар з яго пасміхаецца:

— Чаму не ідзеш цару казкі расказваць? Пэўна, царэўна ўсе вочы прагледзела: чакае цябе, жаніха, не дачакаецца.

Слухае бядняк кплівыя словы, а сам думае: «Давай пайду паспрабую шчасця. Царскім зяцем мне, вядома, не быць, а хоць дзень-другі на гатовых харчах пажыву».

Прыйшоў у палац. Цар пытаецца:

— Чаго, мужык, прыйшоў?

— Хачу табе, царская вялікасць, казку расказаць. Толькі загадай спачатку накарміць, напаіць мяне.

Цар паглядзеў на яго і ўсміхнуўся:

«Ну і жаніх! Кашуля — лата на лаце, лапці аборкай падвязаны».

Але нічога, згадзіўся слухаць.

Мужыка накармілі, напаілі. Цар сабраў блізкіх баяр ды дарадцаў і загадвае мужыку:

— Расказвай тваю казку!

— Мой нябожчык бацька,— кажа мужык,— быў самы багаты чалавек у нашым царстве. Пабудаваў ён высозныя харомы. Па даху тых харомаў галубы хадзілі ды з неба зоркі дзяўблі. От якія высокія былі тыя харомы. А двор у нас быў такі, што за ўвесь летні дзень голуб не мог пераляцець з канца ў канец.

Цар маўчыць, і баяры маўчаць, не перабіваюць, а мужык кажа:

— Далей расказваць буду заўтра, пасля абеду, пад'еўшы пірагоў ды мяккага хлеба.

I пайшоў на кухню вячэраць.

Назаўтра ўвечары пачаў ён сваю казку далей расказваць:

— I стаяў у нас на двары сямігадовы бык. На адным рагу сядзеў у таго быка пастух, а на другім—другі. Пастухі ў трубы трубілі, на ражках ігралі, песні спявалі,

а адзін аднаго ў вочы не бачылі і голасу не чулі. Во які ў нас быў бык вялізны!

Маўчыць цар, не перабівае, і баяры маўчаць. Казачнік падняўся і кажа:

— Заўтра казку дакончу, а сёння спачываць пара.

I пайшоў на кухню вячэраць. Тут цар загаварыў:

— Што будзем рабіць, баяры? Гэтакай казкі я не чуў, а выдаваць сваю дачку замуж за мужыка-лапцюжніка не хачу. Прыдумайце, як казачніка ашукаць.

Князі ды баяры пачалі думу думаць. Думалі-думалі і прыдумалі:

— Скажы, цар-гасудар, што ты гэтую казку чуў, і мы ўсе пацвердзім: ведаем, маўляў, чулі пра гэта. А каб больш надзейна было, загадай пра гэта грамату напісаць, і пад гэтай граматай мы ўсе свае подпісы паставім.

На тым і пагадзіліся.

Мужык пра тую змову даведаўся, аде выгляду не паказвае. Назаўтра як нічога і не было прыйшоў пасля абеду, сеў і пачаў казку канчаць:

— Была ў майго нябожчыка бацькі кабылка, за тры дні вакол свету абягала...

Князі ды баяры з царом пераглядваюцца, у бароды пасміхаюцца, а казачнік расказвае:

— Золата ды серабра ў нас былі свірны паўнюткія насыпаны. I ты, цар-гасудар, тым часам пазычыў у нас хуфэрак золата і дагэтуль яшчэ не аддаў...

Тут цар закрычаў: