Шрифт:
Сээн
Санатыма дуу, ааспыты…
Сэттэ кн быа срээлдьээбиттии, бэркэ сыралаан самыырдаабыт халлаан, сиигин-силбигин симэлитэн, сарсыардаттан сылаас баайы сардаалардаах ыраас кнн сатыылаппыт. Итиччэ лгэрдээх уутун-убааын барытын ханна иэринэн, хайдах угуттана охсубута буолла, айыла барахсан бу да сырыыга бэрт дьиктитик дьааммыт. Чугас эргин бадараан баылла сытара эмиэ кстбэт, бээээ киээээ диэри клйэ саа килэйэ чаалыйбыт чалбахтан туох да ордубатах.
Арай салгын биллэ ырааырбыт чинчилээх. Сиик туох да сыта суох дииллэр да, эирийдэххэ ураты минньигэс, кр-кдй уонна дьэп-дьэкир туох эрэ ыраас соотохто тыаын
Ааардыыта саара охсубут эрээри, билигин да тулуйбахтаыах кэринээх таллан эриэн сэбирдэхтэр, субу да тохтон саккыраабаталлар, сотору, тыал кыратык эмэ рдэр, баайсан туран туллуохтуу, тэлээрэн тиийэн сири-буору сырдатыахтарын бэркэ баарар курдук, сибигинэиэх-хобугунаыах айылаахтар. Ити сирилээр суугуну, арааа, сиккиэри кытта дьрэлиэххэ сп. Хайдах эрэ киини дуу, дьону дуу, хардарыта тсэн омуннаахтык кэпсэтэрин санатар ити сэбирдэхтэр бу кэм кэмчи эрээри, син балачча сылаас, элбэх сарадахтаах, сэниэлээх сардаалардаах кнн тиэх кн барытын бэйэлэригэр ыга тардынан, ону иэринэн ордук сырдаабыкка дылылар.
Оттон кн соччо-бачча чобооххойон дьырылаччы ыллаабат чыычаахтар дьарыйар-дьаныар лэлэрин крдбттэр кэринээх. Тоо эрэ, бииги саныырбытынан, ырыалара, дьи иигэр саалара буоллаа, быыта-орута, ырып-чырып уонна, хайдах эрэ кыйахаммыттыы, с саа буолар курдук. Баар, кинилэр да бииги курдук тыл-тылларыгар киирсибэттэрэ буолаарай? Арааа, оолорун кттэ охсон, сс да ситэри сиппэтэх чараас кынаттарынан балачча ыраах, сындаланнаах сырыыны кыайалларыгар, хото сапсынан хоту сиртэн тэскилииргэ тиэх ыйыыны-кэрдиини биэрэллэрэ эмиэ дьыл ыпсыытыгар тутуу былдьаыыта буолуо.
Ол эрээри, ханныгын да иин, к айыла туспа кэрэлээх, сиэдэрэй мааны кстлээх. Кыйахаммыт да чыычаах ырыатын кии аахайбат. Соотохто сур гынан кутуруктара субуруйар моотойдор сырыылара сыыдамсыйбытын эмиэ атыыраабаккын. Кыстык кыарана чугааан, тбгэ ксээн, тус туугар ким да олорон турар туос иллээ суох. Тыаа тахсан тирбинэр икки, дьиээ-уокка сааыланар икки, уун кэ бппэт дьаал, тыын кыала ыал аайы баар суол. Арай, итинник тбк кими дьалты хаамара буолуой?
– Дьэ диэ, кн диэн бу ээ. Крдс да мэнэрий, тохтуур аата суох клгээннээтэ буолбат дуо? Кэлэбин да бтэр онон диэтэ. Хара уутун халлаантан харса суох куппута да, соннук бэйэтэ иэриннээ. Сир ийэ хонноо-быттыга билигин да туруктаах. Бэйи, мантан инньэ уу-хаар кыаын ылан ииэ ээ. Тугу диигит, ханна баарый диэх курдук кн буолбут буолбаат, – оргууй аай табаын таааран, бппрскэтин сототун баыарбыт модороон тарбахтарынан бэркэ кичэйэн кум-хам тута-тута, «мааыын бастайааннай килийиэнэ» диэн муодунай ааттаах Аппырыыс оонньор к-дьаа буолла.
– Хайа-ы, оттон тн быа бу тыал сп оордо буолбат дуо? Быа ииирэн, сабыта ртэлээн, тннк ыстаабанын талыгыратан, айыы-айа, ол абынатабына аыйах чалбаы киилиэ дуо? – дэриэбинэ биир саамай биллиилээх киитэ, «хоп-сип хаата» диир Морууса баабыскалара, «иэхэйбин» диэбиттии, итини сыыска тэрбэккэ иилэ хабан ылла.
– Оннугун оннук да, сыллата халлаан уларыйан иэрэ дьикти. Ити урут, бииги оо эрдэхпитинэ, оонньоттор этэр буолаллара, эчи балысханнаах срктээх йэ кэлиии, сарсын туох буоларын аны ойуун да крлэнэн билиэ суоа диэн. Ол кырдьык ээ, быыыта, – табаын дьэ табыллан уматтан, аны наллаан кэпсээри, буолуо суоу куолулаары, оонньор ооунна.
– Чуоч-чымыйанан баран, бу да оонньор, ойуунумсуйума хайаама. Онто да суох, ол урут, тылларын баынан халлааа ыстанан тахсаат, таах тарыйааччылары кытта, аны т крр борогунуостар диэннэр бааллар. Хата, бэртэри ый инниттэн суруйа сыталлар. Эн араадьыйаны истибэккин дуо? Сарсыарда тураат, тыллыы, дьоо тиэрдэ охсоллор. Киээ сытаргар сарсыы кн-ыйгын хотунан-соуруунан бтнн этэн биэрэллэр.
Ити аата Аппырыыстаах Морууса бг кннэрэ, ырытар ыаахтара сааланна. Саас дьыл имийэн балачча сылыйыаыттан ыла, кн ыкса хойукка диэри килиэп мааыынын таыгар киирэ-тахса дьаарбайар кинилэр идэлэрэ. Аппырыыс баас лигиир олорооччу. Морууса, онно-манна ойон-тэбэн, барбыта-кэлбитэ баар буолааччы. Ол быыыгар буолары-буолбаты лахсыйан уун кннэрин кылгаталлар. лээннээхтэрэ кинилэр ханна баалларын билбит бэйэлэрэ, сэргэхсийэ таарыйа сэлээ тээри гыммыт кырдьаас бу мааыыны хаан да быа ааспат. Морууса сытыы тылын-н, Аппырыыс антах-бэттэх ахтыытын истэн, ардыгар ар-бур диэн адаарыспаталлар да, мккэн, астына кэпсэтэн ааар идэлээхтэр.
Эмээхсин эргэрбит эрээри, сайын-кыын уларыппат биир былааттааын кии барыта билэр. Кыын буоллар эрэ, бэргээтин таынан онтун саба баанар. Оччоо, мааны бтк тарааын санатан, ыраахтан кытаран кстр тблх Моруусаны эндэппэккэ билэин.
Чараас да буоллар, бэргээни таынан итинтикэтэ бэртээхэй хаттык буоларын эмээхсин бэйэтинэн билээхтиир. Оттон сайын куйаастан кмскэнэрэ, тыалтан хаххаланара эмиэ ити былаата. Чаылхай кыыл сибэккилэрдээх, маан хонуулаах ып-ыраас былаатын биир сырыыга срэр, оччоо тута бобуонньуктуу баанар.
Ол быыыгар чгэйкээн бэйэлээх, сэбиэскэй сааттан илдьэ сылдьар, чап-чараас муос кырыбыайкатынан билигин да ситэри кырыара илик чанчыгын тараанан ылар гэстээх. Бттэр эрэ, абына-табына чараааабыт баттаын сыыыгар, кэтээр туллубат гына тугу эрэ кэтэрдибит курдук олордьу анньынан кэбиэр. Сотору-сотору онтун харбаан ылан илиитин иминэн бигиир, сатана баара сытан хаалыа диэн сэрэхэдийэр.
Саамай кылаабынайа, Морууса бобуонньуктаммыт буоллаына, ол аата кини ханна да ыксаабатын т бэлиэтэ, Аппырыыыныын манна кннктээн ууур санаалаах. Бараары гыннаына, булгуччу кырыбыайкатын хаас илиитинэн харбаан крнэр, уатынан олохтоохтук анньынар уонна кичэйэн, ханан да быыс булан тспэтин курдук, былаатын ууктарын, сэийэтинэн эргитэлээн бк тутан, моонньугар тып курдук баанан кэбиэр. Онтон тура эккириир, уа илиитигэр тирэнэр дьоус тайаын харбаан ылар, хастыыта да дугунан, ыйааынын т уйуоун бигэргэтэн холонон крр, итиэннэ моонньун уатан, сиин нртэн баран, иннин диэки тнэн кэбиэр.
Итини барытын килиэп ылаары уочаракка турар, атыны тугу да гынара суох дьон элбэхтик кэтээн крн, уостан уоска тэрэн, киээ-сарсыарда дьиээ-уокка кэпсииллэриттэн кии барыта билэр. Сылтан сыл бу уларыйбат кст, мэлдьи биир снньлээх сыыан этээ олох кэрэитэ курдук буоларыгар тиийэр…
Килиэп лааппыта, Аппырыыс этэринии ас-таас тахсар сирэ, дэриэбинэ биир кытыытын эргин сыыр рдгэр турар. Маан оппуохата ыраахтан кылбайан кстр да астык. Онуоха эбии кии аймах тыыннааын тухары сырдыкка талаарыныы, ити мааыын дьиэ кылбаата дьону да угуйарга туох эрэ кистэлэнээх кэринээх. Инньэ гынан, дьууурунай курдук, сарсыардааы чэйин ирэ-хоро иээт, оонньор килиэбин лааппытыгар аа-дьуо кэлэн, таска быраыллыбыт куруук тохтуур мас дьааыгар дьрллн олорор буолар. Бх хомуйааччылар кытта итини билэр буолан, оонньор дьааыгын хаан да бырахпаттар, оннуттан да халбарыппаттар. Тулатын сиппиирдэринэн ып-ыраас гына харбаан аааллар. Онон Аппырыыс олбоо тыытыллыбат сокуоннаах. Кини кэллэ да, кн ааара сиэбин хастан, хаалаах табаын тааарар, р да р астаан биир сотону таба тутан оруур уонна аа-дьуо, ол-бу диэки кр-кр, кичэйэн бэлэмнэнэр. Ыксаабыт кии тугун бытаанай, ыл, мин уматыым диэн кыйаханыах да курдук эбит эрээри, Аппырыыс ханна бараары тиэтэйдээй? Кнэ-дьыла тустаахха, киниэхэ, уаабыта оччо. Сото кэбиэн табахтыы олорор оонньору ыраахтан крн, хойутаабыт ынах ыаччылар чаыны сыыспакка сирдэтэллэр. Ыксаабычча, уутугар ааарыйбыт кыраларын мн-такайан р гымматтар, туруора охсоллор: