Славутыя родам сваім
Шрифт:
Дапытлівы розум, няўрымслівы характар, вострае адчуванне новага і ўбачанае за мяжой падштурхнулі Іахіма да змены сялянскага жыцця ў сваіх уладаннях. На еўрапейскі лад ён арганізаваў працу на зямлі, развіваў садоўніцтва, пчалярства, разводзіў у сажалках рыбу. Раней за скасаванне ў Расіі прыгоннага права “дзіўны пан” адмяніў сваім сялянам паншчыну, зрабіў іх арандатарамі. Асаблівы клопат праяўляў пра сялянскіх дзяцей. На свае сродкі пабудаваў школу, у якой акрамя агульнай навукі вучні атрымлівалі першыя працоўныя навыкі, вучыліся гаспадарыць на зямлі па-новаму.
У мястэчку Вішнева (цяпер Валожынскі
Былыя земляробы, якія сталі металургамі, дасягнулі такога майстэрства, што нават на экспарт ішла прадукцыя вішнеўскіх плавільшчыкаў. А калі спатрэбілася, вольналюбівыя майстры кавалі зброю для паўстанцаў Тадэвуша Касцюшкі.
Як усебакова здольны чалавек і таленавіты арганізатар, Іахім на працягу ўсяго жыцця надаваў асаблівую ўвагу развіццю адукацыі. Быў актыўным стваральнікам Адукацыйнай камісіі, 20 гадоў працаваў у яе складзе. Практычна камісія стала першым у Еўропе міністэрствам асветы. Акрамя таго Іахім заснаваў Варшаўскае таварыства сяброў навук, пераклаў і напісаў сам не адну навуковую кнігу. Стварыў “Памятку пра род Літавораў-Храптовічаў ад першых звестак да 1795 года”, напісаў артыкул “Паэзія”.
Усё гэта не замінала яму займацца важнымі дзяржаўнымі справамі. Іахім быў міністрам замежных спраў Рэчы Паспалітай, шасціразовым паслом на сейм, маршалкам Трыбунала ВКЛ, вялікім сакратаром, падканцлерам і апошнім канцлерам Княства.
Ужо адно гэта заслугоўвае таго, каб далучыць Іахіма да кагорты выдатных людзей беларускай зямлі. Але ў памяці людской ён застаецца найперш стваральнікам найбагацейшага прыватнага кнігазбору, які ўвайшоў у гісторыю як “Бібліятэка Храптовічаў”.
Пры ім Шчорсы сталі адным з прыцягальных культурных цэнтраў Еўропы. Па праекту італьянскіх дойлідаў замест старога драўлянага палаца быў збудаваны багата аздоблены мураваны палацава-паркавы ансамбль. Спецыяльны будынак узвялі для бібліятэкі. Госці не хавалі здзіўлення, калі знаёміліся са старажытнымі рукапісамі, каштоўнымі геаграфічнымі картамі, унікальнымі матэрыяламі па гісторыі Вялікага княства Літоўскага і Польшчы. Кніжныя зборы былі даступныя студэнтам, людзям простага паходжання.
Нават па мерках еўрапейскіх сталіц Шчорсаўская бібліятэка магла лічыцца унікальнай. Каля 10 тысяч выданняў займалі спецыяльна абсталяваныя залы. Некаторыя сведчаць, што кніг было не менш як 20 тысяч. Іахім збіраў іх падчас замежных вандровак, некаторыя каштоўныя заходнееўрапейскія старадрукі набыты ім з бібліятэкі рымскага кардынала І. Імперыяле. Беражліва захоўваліся творы саміх Храптовічаў: чатырохтомны рукапіс “Прамовы Яна Храптовіча Навагрудскага кашталяна...”, гісторыя роду і родавы архіў.
Калі ў 1812 годзе Іахіма не стала, справу бацькі прадоўжыў сын Адам. Ён вучыўся ў Францыі, стаў ганаровым членам Віленскага універсітэта. Сваім коштам утрымліваў школы ў Нягневічах і Шчорсах. Шчорсаўскую школу наведвала больш за 250 вучняў. Заняткі праводзіліся на англійскі манер па метаду вядомага педагога Джона
Адам працягваў пачатыя бацькам рэформы. Спагадліва адносіўся да сялян, адмяніў цялесныя пакаранні, зменшыў павіннасці, стварыў своеасаблівыя касы ўзаемадапамогі, загадаў зачыніць многія шынкі. Не забываўся і пра бібліятэку, папаўняў яе старадрукамі. Пісаў гістарычныя артыкулы.
1784 годзе па дарозе ў Нясвіж Шчорсы наведаў польскі кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі. Ён быў у захапленні ад бібліятэкі і таму, верагодна, падарыў ёй калекцыю рэдкіх геаграфічных карт.
Пазней клопат пра кніжныя зборы перайшоў да пляменніка Іахіма рускага дыпламата Міхаіла Храптовіча-Буцянёва. Бібліятэка існавала амаль два стагоддзі. У 1913 годзе яна перададзена Кіеўскаму універсітэту, а шмат што з кніжнага збору разышлося па розных еўрапейскіх і расійскіх установах.
ЧАРТАРЫЙСКІЯ
Да вядомых родаў, чыя дзейнасць не абмяжоўвалася выключна беларускай зямлёй, належыць княскі праваслаўны род Чартарыйскіх. Нашчадкі вялікага князя літоўскага Альгерда Гедымінавіча карысталіся гербам “Пагоня”. Родавы маёнтак знаходзіўся ў Чартарыйску, што на рацэ Стыр Луцкага павета. У канцы ХVІ стагоддзя сталі католікамі.
Пачатак роду паклаў сын Альгерда Канстанцін. Сын Канстанціна Васіль, які знаходзіўся пры двары караля польскага і найвышэйшага князя літоўскага Ягайлы, пакінуў пасля сябе сыноў Івана, Аляксандра і Міхаіла. Гэта яны арганізавалі ў 1440 годзе змову супраць вялікага князя літоўскага Жыгімонта Кейстутавіча. Як і многія іншыя, лічылі, што кароль паводзіць сябе надзвычай жорстка, не апякуецца інтарэсамі Княства. Вырашылі пазбавіць яго жыцця. Да Чартарыйскіх далучыліся ваяводы віленскі Доўгірд і трокскі Лелуш.
Была ноч перад Вербнай нядзеляй. Жыгімонт Кейстутавіч знаходзіўся ў малельні свайго Старатрокскага замка. Даўно ўжо князь нікому не давярае, жыве насцярожана і адзінока. Толькі прыручаная мядзведзіца можа свабодна хадзіць па пакоях. Але і яна не адчула ніякай бяды. А небяспека была ўжо блізка. Пад покрывам цемры ў Троках з’явіўся абоз з сенам – ажно 300 падвод. На кожнай хавалася па пяць воінаў. Адны заехалі на двор, іншыя акружылі замак. Аляксандр Чартарыйскі і кіеўскі баярын Скабейка падышлі да капліцы. Дзверы зачынены. Чартарыйскі заўважыў любімую каралеўскую мядзведзіцу, і здагадка прыйшла адразу. Князь пашкрабаў па дзвярах пазногцямі – як мядзведзь. Жыгімонт загадаў адчыніць. Чартарыйскі і Скабейка ўвайшлі ў малельню. Што і як там адбывалася, пра тое дагэтуль спрачаюцца гісторыкі. Адно вядома – душа князя адляцела на неба.
Пачалося следства. Ад пакарання Івану давялося хавацца. І толькі вялікі князь літоўскі Казімір Ягайлавіч дараваў яму. Іван вярнуўся на Валынь, служыў пры двары вялікага князя Свідрыгайлы. Аляксандр жа ўцёк у Маскву. Там далучыўся да Дзмітрыя Шамякі, які быў у сварцы з вялікім князем маскоўскім Васілём ІІ Цёмным, сынам Соф’і Вітаўтаўны. За жонку Аляксандр узяў дачку Шамякі княжну Марыю. Атрымаў пасад намесніка ў Пскове, пазней у Вялікім Ноўгарадзе. Аднак ад прысягі маскоўскаму князю адмовіўся, вярнуўся ў Княства. Ад яго пайшла лагойская лінія Чартарыйскіх.