Сырдык курус

Никифорова А. Л.

Кинилэр биир кэм?э устудьуоннаабыттара. Коля, педагогическай институкка ??рэнэ сылдьан, табаары?ыгар хотуттан посылка ыыппыттарын ыларыгар аргыс буолан медиктэр олорор уопсай дьиэлэригэр кэлсибитэ. Табаары?а Миша биир дойдулаах кыы?ын к?рс?н, сэ?эннэрэ-сэппэннэрэ ыраатан, уолаттар устунан киэ?ээ??и а?ылыкка хаалар буолбуттара. К??-дьаа буолан чэйдээри олордохторуна, ма?ан т?? былааттаах, харанан чо?улуччу к?рб?т, хойуу хара хаастаах, сырдык сэбэрэлээх кыыс киирэн кэлбитэ.

– Танюша, хайа, то?ну? ахан дуу? Кэл, а?ылыгым бэлэм. Бу мин биир дойдулаа?ым Миша уонна кини табаары?а Коля. Миша посылкатын ыла кэлбит, – Орто Халыматтан сылдьар Люба, ыллаан эрэр курдук са?аран, айа?а хам буолбат.

Таня, та?а?ын уларыттан баран, остуол иннигэр кэлэн олорбута. Кыыс то?мута с?рдээх, итии чэйдээх чааскытыгар илиитин сылытаары бигии олордо. Эдэр дьон то?о эрэ тылларыттан маттылар. Хата, Люба дойдутун сонунун ы?а-то?о кэпсээн аралдьытар. Коля буолла?ына эмискэ эппэт кэлэ?эй

буолан хаалбыт.

– Коля, то?о са?арбат буолан хааллы?, кырасыабай кыыстан итиччэ долгуйду? дуу? – Миша уол м?ч??нээн хара?ын ??тэ к?ст?бэт.

Коля, табаары?ыгар т??? да билиммэтэ?ин и?ин, Таняны к?р??т с?б?лээбитэ. Уол ити к?нтэн ыла санаата наар кыыска буолбута. Уол эрэйдэнэрин к?р?н, бииргэ ??рэнэр табаарыстара кыыска бара сырыт диэн с?бэлии сатыыллар да?аны, кини кыбыстан туох и?ин буолуммат. Аралдьыйаары тустуу куру?уогар суруйтарда, хомсомуол кэмитиэтин чилиэнинэн ылбыттарыгар ??р??нэн с?б?лэстэ. Общественнай но?орууската элбээн, биир кэм соло биэрбэккэ дуу?атын тарбыыр ыарыыта м?л?р?йб?ккэ дылы буолбута.

Ол курдук 1967 сыл ??мм?тэ. Коляны, тэрийэр дьо?урдаа?ын бэлиэтии к?р?н, саас институт хомсомуолун кэмитиэтин сэкирэтээринэн таллылар. Онон уол бу к?ннэргэ дьахталлар Аан дойдутаа?ы к?ннэрин бэлэмнээн, с??рэ-к?т? сылдьар. Уолаттар ааттарыттан трибуна?а тахсан мустубут ыалдьыттары, кэрэ а?аардары э?эрдэлиэхтээх. Быраа?ынньык к?н са?аланна. Коля хомсомуол сэкирэтээрин бы?ыытынан бастакы улахан тэрээ?инэ. Саала?а ки?и толору мустубут. Ыытааччы тахсан э?эрдэлээн баран тылы Николай Андреевка биэрдэ. Уол трибуна?а тахсан бэлэмнэммит ки?и бы?ыытынан бэрт эрэллээхтик Аан дойдутаа?ы дьахталлар к?ннэрэ ха?ан тэриллибитин, Сэбиэскэй Сойууска дьахтар общество?а оруолун ту?унан кэпсээн барда. Ол этэ-тыына туран, элбэх ки?иттэн саамай к?нд?, кэрэ сэбэрэтин бэлиэтии к?р??т, кэлэ?эйдээн барда. Долгуйан и?иттэн са?ата нэ?иилэ тахсан, этиитин т?ргэнник т?м?ктээтэ. Ол к?н Коля табаары?а Миша, Любалыын с?бэлэ?эн баран, кыргыттары быраа?ынньыкка ы?ырбыт. Таня уолу эмиэ с?б?л?? к?рб?т, ол гынан баран биллибэтэ?ин и?ин, иэйиитин кимниин да ?ллэстибэккэ сылдьыбыт. Дь??гэтэ Люба уол таптаан утуйар уута уу, а?ыыр а?а ас буолбата?ын ту?унан уустаан-ураннаан кэпсээбитигэр ис-и?иттэн долгуйан, кистии-саба ??рэн бу кэлэн олорор. Онтон ыла икки тапта?ар с?рэх булсан, сотору ыал буолбуттара. ??рэхтэрин кэнниттэн иккиэн кыыс дойдутугар ?лэлии барбыттара. К?т??т оройуо??а тарбахха баттанар биир ча?ылхай салайааччы буола ??мм?тэ. Райком салайааччытынан ананан с?рдээх та?аарыылаахтык ?лэлии сылдьан, ол сыл к???н?гэр олохтон туораабыта. Кыдьымах тахсыбыт кэмэ этэ. Татьяна, сэрэйбит курдук, кэргэнин ол кэм?э бултуу ыыппат буола сатаабыта, ону куораттан ?рд?к сололоох ыалдьыттар кэлбиттэр, кинилэри арыаллыахпын наада диэн тылыгар киллэрбитэ. Дьиэтин аанын а?ан тахсан и?эн эргиллэн кэргэнин му?ура суох таптыыр хара?ынан имэрийэ к?рб?тэ. Онуоха дьахтар чараас с?рэ?э ыарыылаахтык м???л гыммыта. Оо, арай, онно кини кытаанахтык модьуйан ыыппатах буоллун! Ааны б??л?? турунан кэбиспит буоллун! До?орун с?тэрбит дьахтар кы?ыытыттан-абатыттан т???т? бу курдук бэйэтин буруйдана санаабыта буолуой? Ол эрээри буолар буолтун кэннэ тугу да к?нн?рб?кк?н… Коля бултуу сылдьан улаханнык сэбиргэхтэтэн, ?р?тт?бэтэ?э. Татьяна Иннокентьевна о?олорун кууспутунан чоро? со?ото?ун туран хаалбыта.

Дьахтар до?орун а?ынна?ына ылан к?р?р халы?, халлаан к???э дермантин тастаах альбомун арыйталаата. Оло?ун дьоллоох саа?ын туо?улара бу бааллар. Кылгастык бииргэ олоруохтарын билбит курдук кинилэр бииргэ т?сп?т хаартыскалара элбэх. Бу к??т??лээх ма?найгы кыыстарын Варяны к?т???н олороллор. Оттон бу ы?ыах к?н т?сп?т хаартыскалара, Коля аймахтара дойдуларыттан кэлэ сылдьар кэмнэрэ, бары сырдык та?астаахтар. Коля, сэлээппэтин аннынан бу ?р?? тиистэрэ кэчигирэ?эн, мичилийбитинэн кыра кыы?ын Аайатын к?т???н олорор. Бу сир астыы сылдьан тыыга олорон т?сп?ттэр. Туох баар хаартыска?а Колята олохтон толору астыммыт ки?илии ??рэн т?сп?т… Татьяна Иннокентьевна хара?ын уута иэдэ?инэн тохтоло суох субуллар… Кэм-кэрдии эмтиир дииллэр да?аны, кини ыар с?т?г?н ыарыыта с?рэхтэн-быартан аа?ан-ара?ан биэрбэт, сыл-хонук устан истэ?ин аайы ?сс? дири?ээн и?эргэ дылы.

Коля билигин республиканы салайан олорор Василий Павловичтыын араас тэрээ?и??э сылдьан элбэхтик бииргэ хаартыска?а т?сп?ттэр. Улахан тойон буолбут ки?и хайдах к?рс?р? буолла, ама, ?т?? до?орун умнубата ини. Бэйи, на?аа у?аппакка бара сылдьыахха наада.

Аайа бастакы экзамена – ?йт?н суруйуу. Ханнык тема кэлэрэ биллибэт, ол и?ин оскуола?а барбыт суруйааччыларын айымньыларын хат аа?ыахха наада. Кыыс Пушкинка?а ?лэтин курдук сарсыарда а?ыска тиийэр, киэ?э библиотека ?лэ?иттэрин кытта тахсан барар. Аайа библиотека чуумпу эйгэтин с?рдээ?ин астынар. Манна ?лэлиир эдэр дьахталлары ураты хара?ынан к?р?р. Аа?ар саала?а ?с библиотекарь тэ??э ?лэлиир: наадыйар кинигэ?ин тута булан а?алаллара, аа?ааччыларын кытта кэпсэтэллэрэ, та?на-сапта, тутта-хапта сылдьаллара барыта ки?и с?рэ?ин ортотунан киирэр. Аайа сынньанаары гынна?ына, бастакы этээскэ баар периодика саалатыгар баран, ха?ыаттары,

сурунааллары к?р?р. Со?ото?ун сылдьара чу?кук со?ус, Лераны хаайан библиотека?а бииргэ сылдьан испиттэрэ да?аны, кыыс кэлин араас биричиинэнэн сылта?ыран кэлбэт буолла. Уопсайга олороро ??рэ?эр мэ?эйдээх буолсу, табаары?а, дь??гэтэ элбэ?э бэрт буолан, Лера сырыыта киэ?. «Атын оройуонтан сылдьар кыргыттар английскайдыы сатаан да са?арбаттар, кинилэр, хата, миигин сильнэй ба?айы дииллэр. Кинилэри наар суруйарга, тылбаастыырга эрэ ??рэппиттэр. Би?иги Мария Ивановнабыт ?ч?гэй билиини биэрбит эбит», – Лера оскуола?а ылбыт билиитигэр бу курдук б?к эрэнэр. Кы?аллара буоллар, Лера ??рэ?эр туйгун буолуохтаах этэ. Кини барытын аа?ан и?эн т?ргэнник ылынар буолан, бэлэмнэнэ сатаабакка да наар ?ч?гэйдик ??рэнэрэ. Ол гынан баран ?рд?к ??рэх ирдэбилэ атын, оскуола?а холоомо диэн дь??гэтэ Аайа ?йд?т? сатыыр да?аны, кыыс истибэт.

Аайа б?г?н ма?найгы экзамена. Кыыс долгуйан аанньа утуйбата, университекка ким-хайа иннинэ кэллэ. Сотору о?олор мустан бардылар. Б?г?н ?йт?н суруйаллар. Бу кэнниттэн ??рэххэ туттарсааччылар охсор а?аардара эрэ хаалар ???. Улахан аудитория?а элбэх ба?айы остуол турар, хойутуу кэлбиттэргэ миэстэ тиксибэккэ, остуолга ?ст?? буолан олорорго к??элиннилэр. Экзамен тутааччы преподаватель, орто у?уохтаах, ачыкылаах эдэр дьахтар, дуоска?а темалары суруйда. Икки тема оскуола?а барбыт классиктар айымньылара уонна ???с к???л тема «Аныгы кэм?э ыччат миэстэтэ» диэн. О?олор суугуна?а т?ст?лэр, араа?а, ?г?стэр к???л теманы таллылар бы?ыылаах. Сотору бэчээттээх лиистэри т??эттилэр. Аайа ?с тематтан хайатын таларын толкуйдаан к?р?н баран, Лермонтов «Герой нашего времени» айымньытын талла. Печорин бэйэтин кэмигэр то?о с?п т?бэспэтэ?ин арыйыахтаах. Аайа ?ч?гэйдик билэр айымньытын т?б?т?гэр саа?ылаан, былааннаан баран, аа-дьуо суруйан барда. ?йт?н суруйууга ?с чаас бэриллэр. Онон ыксаабакка суруйуохха с?п. Аайа алта лии?и суруйан баран, сыы?аларын к?нн?р??р?, хат-хат аа?ан к?рд?. У?ун дьылыгыр у?уохтаах, кулгаа?ын сабар у?ун баттахтаах нуучча уола cуруйуутун ким-хайа иннинэ туттарда. «?йд??х ба?айы уол бы?ыылаах, ?лэтин биэскэ суруйбута буолуо» Аайа аудиторияттан эрэллээхтик хааман тахсан барбыт уолу баты?ыннара к?р?н хаалла. Аайа суруйбут ?лэтин хос-хос аахта?ын аайы астыммат санаа киирэр, элбэ?и уларытыан, эбиэн-сабыан ба?аран к?р?н баран, бириэмэтэ тахсан эрэрин и?ин хайдах баарынан илдьэн биэрдэ. Кинини кытта бииргэ хас да?аны о?о т?м?ктээтэ.

Печориннар ханнык ба?арар кэм геройдара буолуохтарын с?б?н, судаарыстыба, уопсастыба бары тутула хайдах да ки?иэхэ барытыгар с?п т?бэспэтин, онон «лишнэй» ки?и проблемата ?р?? баарын дакаастыы сатаата. Кинини ?йд??ллэрэ дуу, суо?а дуу. «Таах да?аны а?ара бардым бы?ыылаах, ордук-хос куолута суох к?нн?р? айымньы ис хо?оонун биэриэххэ баара…».

– Ты сейчас в какую сторону идешь? Может, вместе пойдем? – эмискэ к?п-к????нэн тэрбэччи к?рб?т нуучча кыы?а ситэн ылан санаатыттан аралдьытта. – Меня зовут Трофимова Лена. А тебя?

– Аайа.

– Ты на какую тему написала?

– «Герой нашего времени».

– А я выбрала свободную тему. Не знаю, что получилось. Вообще-то я могла бы «Войну и мир» выбрать, про философию дуба можно же было написать.

– Вот я тоже думаю, что тему чересчур усложнила.

– Ладно, что будет, то будет, ничего уже не поменяем. Так ведь?

Кыргыттар тохтобулга диэри аргыстастылар. Аайа автобус к??тэ хаалла, оттон Лена, ?р??-хара горуох ойуулаах былаачыйата тыалга тэлимнээн, чэпчэкитик ?ктэнэн сатыы бара турда.

Учебнай-лабораторнай корпус иккис этээ?игэр истиэнэ?э тэллэх са?а испии?эккэ сочинение суруйбут о?олор сыаналара тахсыбыт. Аайа араспаанньата бастакынан турарын булан ылла, с?рэ?э кыл т?гэнигэр тохтоон ылла – 5/4! «?уу!» – кыыс чэпчэкитик ?р? тыынна. Эппиттэрин курдук, ?йт?н суруйуу кэнниттэн ?г?с о?о туораабыта. Аны история уонна омук тылын экзаменнара хааллылар. История, обществознание – Аайа с?б?л??р предметтэрэ. Кыра кылааска сылдьан «Древняя история» учебнигын интэриэ?иргээн эрдэттэн аа?ан кэби?эрэ. Хайа ба?арар предмети ??рэнээччи ылынара-ылыммата учууталтан бы?аччы тутулуктаах. Экзаме??а бэлэмнэнэ сылдьан Аайа учууталларын элбэхтик санаата. История учебнигын аа?а олорон Иван Петрович куола?ын бу баардыы истэн кэлэргэ дылы. История учуутала Иван Петрович кумаа?ыта тойо суох эрчимнээхтик киирэн кэлэрэ, чочумча са?ата суох кылаа?ы эргиччи к?р?н тура т??эн баран:

– Записываем тему, – с?? куола?ынан бы?ыта биэрэн эрэр курдук са?арара. У?ун дьылыгыр у?уохтаах буолан, дуоска?а т??к?й?н туран суруйара. Онтон о?о эрэ кутун тардан кэпсээн барара… Учууталлара бэртээхэй да кэпсээнньит! Аайалаах кылаастарын кыргыттара бары «Анкета» диэн тэтэрээттээх буолааччылар, онно «Ханнык предмети ордук с?б?л??г?н?» диэн ыйытыыга уоллуун-кыыстыын бары историяны бастакынан суруйаллара. Иван Петрович уруогун билбэт о?олору к?л??-элэк о?остор идэлээх буолааччы.

– К?р?? эрэ, барбатах миин курдугунан к?р?н турарын! Суох, суох, туох эрэ к?л?м гынна ээ! Хайа?.. Ээ, до?оттор, хара?а улам ???н барда, ???н барда… – к?нн?р? сэмэлиирдээ?эр, кини ити ньымата о?олорго ордук дьайара. О?олор, кылаас ортотугар к?л??гэ барымаары, бары история?а бэлэмнэнэн тиийэллэрэ.