У капцюрох ГПУ
Шрифт:
На другi дзень пад канвоем днявальнага пайшоў у IСО.
— Хто? чаго? да каго?
— Гэта Аляхновiч. Клiчуць яго да начальнiка.
— Добра. Пачакай.
Паклiкалi ў габiнэт начальнiка.
— Ты Аляхновiч?
— Але.
— Iмя, отчество?
— Франц Карлавiч.
— Сколько лет?
— Дзесяць гадоў.
— Статья?
— 58, пункт 5.
Начальнiк уважна прыглядаўся да барадатага згорбленага вязьня. «Не, гэты не выглядае, каб мог паперабiваць варту… Гэта нешта ня так».
— Ну, ступай в роту. Когда
Аляхновiч пайшоў назад у 14-ую роту.
Прыяцелi
Прыяцелi не дачакалiся тэлеграмы зь Фiнляндыi, але дачакалiся 1932 г., калi быў абмен палiтычных вязьняў мiж Польшчай i Саветамi.
Зь лiстоў маткi Аляхновiчавай ведалi, што ён сядзiць, як сядзеў, на Салоўках i што сэнсацыя «Кур'ера Штодзённага» ня мела нiякiх падставаў.
I аднойчы, седзячы, успамiнаючы даўно мiнулыя школьныя гады i перабiраючы, хто iз старых калегаў ёсьць яшчэ ў Вiльнi, а каго няма, прыяцелi ўспомнiлi аб Аляхновiчу.
— Франука няма.
— Хто ведае, цi яшчэ жыве!
— Жыве. Жонка нядаўна мела лiст ад ягонай маткi. Усё, як раней, на Салоўках.
— Вось быў абмен… Абмянялi больша за 40 чалавек… A каб так паспрабаваць….
— Што?
— Ну вось… я думаю гэтак, — сказаў адзiн. — Няхай ягоная жонка напiша просьбу на iмя мiнiстра замежных справаў… Мы зьбяром подпiсы ўплывовых людзей… Можа, удасца яго выцягнуць…
Як сказалi, так зрабiлi. Шмат асобаў, якiя падпiсалiся пад просьбай, цяпер самi сядзяць у капцюрох ГПУ-НКВД. Прозьвiшчы iхныя напiсаць нельга.
На гэтым месцы — выражаю iм сваё шчырае «дзякуй».
Але справа пайшла цяжка.
Маршал Пiлсудзкi ўпёрся:
— Што?! Iзноў абмен? Нiзашто! Даволi ўжо гэтых абменаў!.. Каго? Аляхновiча? Хто такi? Нейкi беларус… Не! Даволi!..
Як, аднак, удалося яго пераламаць — ня ведаю. Ведаю толькi, што справа хутка скранулася зь месца.
Але хутка казка расказваецца, ды не хутка справа правiцца. Цягнулася. Цягнулася, але з надзеяй на добры вынiк.
Тут магу ўспомнiць адно прозьвiшча, бо гэты чалавек памёр ужо, i капцюры ГПУ яго не дастануць. Гэта мой вiленскi знаёмы, б. рэдактар, Мар'ян Сьвяхоўскi. Ён гэтым часам жыў у Варшаве i горача ўзяў да сэрца справу майго вызваленьня. Не займаючы нiякага адказнага становiшча, ён, аднак, меў вялiкiя ўплывы i зь iм лiчылiся людзi, якiя кiравалi дзяржаву. Ён быў бадай што не штодзённым гасьцём у мiнiстэрстве замежных справаў на Вежбовай вулiцы.
Пабачыўшы яго, мiнiстэрскiя чыноўнiкi з жахам выкрыквалi:
— Ах, пане Мар'яне! Вы йзноў будзеце гаварыць аб Аляхновiчу! He кажэце, калi ласка, нiчога. Ужо робiцца! Робiцца ўжо…
I запраўды рабiлася. Рабiлася й зрабiлася. Каб не зрабiлася, я-б цяпер ня сядзеў у Вiльнi i ня пiсаў гэтых радкоў.
Над маiм сталом вiсiць на сьценцы маленечкi партрэцiк, выразаны з газэты, бо iншага я ня меў, Мар'яна Сьвяхоўскага. Пiшучы гэтыя радкi, паглядаю час-ад-часу на гэты змучаны хваробай твар i
I ня ведаю, скуль у яго быў гэткi сантымэнт для мяне. Чаму ён, чалавек хворы й заняты рознымi iншымi справамi, прысьвецiў гэтулькi энэргii, каб вызвалiць мяне з савецкага вастрогу.
Хай мой успамiн аб iм будзе замiж красак на ягоную, можа, зарослую цяпер быльлём, магiлу. Сьпi спакойна, Мар'яне Сьвяхоўскi, хай зямля Табе будзе пухам. А Аляхновiч пахiляе з пашанай галаву перад тваёй магiлай, i вусны ягоныя шапочуць: «Дзякуй… дзякуй!..»
Як я зрабiўся загадчыкам IЗО
14-ая рота ўжо забытая. Я ўжо зноў у лепшых абставiнах жыцьця. Iзноў собскi тапчан, iзноў палiчка i г. д.
Тэатр ужо зьлiквiдаваны. Я мяняю работу. Працаваў на дрывяным складзе, у канцылярыi УСЛОНу, за стоража i на iншых пасадах. Урэшце ўладзiўся ў IЗО (iзобразiцельный отдел), дзе маляваў лёзунгi, розныя плякаты i да г. п.
Перад 1 траўня была гарачая работа. Трэ было прыаздобiць лягер для першамайскага сьвята. Малявалi партрэты «важдзей», пiсалi лёзунгi, вязалi гiрлянды зь елачных галiнак.
Наш узгадавальнiк упiраўся, каб выпiсаць вялiкiмi друкаванымi лiтарамi нешта з твораў «мудрага» Сталiна i наклеiць на аднэй iзь сьценак у Крамлi., Загадчык 130 казаў, што мала часу, што праз адну ноч гэтую работу зрабiць немагчыма. Я, седзячы ў другiм пакоi, нiчога аб плянах узгадавальнiка i аб ягонай гутарцы з загадчыкам ня ведаў. Раптам узгадавальнiк паклiкаў мяне.
— Аляхновiч! Можаш зрабiць гэтую работу за адну ноч?
— Пожалуй…
— Ну, дык валяй! Атрымаеш прэмiю… Я пастараюся, каб табе выдалi два кiлё хлеба.
Я зрабiў сабе драўляныя лапаткi i пачаў друкаваць мудрыя словы гэнiяльнага Сталiна. Да ранiцы работа была скончаная. Я атрымаў ня 2, a 3 кiлё хлеба. I яшчэ больш…
Бо праз пару дзён узгадавальнiк сказаў:
— Аляхновiч! Хочаш быць загадчыкам IЗО? Я ўжо гаварыў з начальнiкам васьпiтацельнай часьцi. Згаджаецца.
— Не, таварыш васьпiтацель! Дазвольце лепш застацца на старым становiшчы.
Я ведаў, што адказнае становiшча на Салоўках — рэч небясьпечная.
— Няма чаго казаць. Справа пастаноўленая ўжо. Будзеш за загадчыка.
I я зрабiўся загадчыкам. Меў асобную кватэру (жыў у куточку пры IЗО), меў свайго днявальнага, якi хадзiў па варатак, прыбiраў памешканьне i да г. п. Пад маiм загадам быў мастак (маляваў партрэты «важдзей»), дыяграмiсты (вырысоўваў дыяграмы «вырабаткi») i памянёны днявальны.
Жылося добра. Працы (як ня было нiякiх «торжеств») было мала. Я быў спагадным, мяккiм загадчыкам.
Мастак сядзеў перад начатым партрэтам Дзяржынскага i драмаў. Я грэўся перад печкай. Дыяграмiсты расказваў анэкдоты або таксама драмаў. Толькi адзiн днявальны сядзеў у куточку iз сшыткам у руцэ i, рытмiчна кiваючыся, нешта пяяў сабе пад нос па-башкiрску.