Урут бобуллубут айымньылар

Семенова Валентина

П.И. Оросин Соловецкай концлаа?ырга биэс сылга т?бэ?эн олорбута, ол эрээри тыыннаах ордубута уонна Бодойбо?о олохсуйбута. Кини бэйэтин кэмигэр суруйааччы бы?ыытынан балачча биллэрэ. О?о ??рэ?ин кинигэлэригэр киирбит айымньыларын аахпакка туран, оччотоо?у ха?ыаттарга, сурунаалларга с??рбэччэ хо?оону, кэпсээни бэчээттэппитэ. Оруо?ун, репрессия хаптарбата?а буоллар, саха?а биллэр суруйааччы буолар кыахтаа?а. Ол эрээри сэбиэскэй былаа?ы утарбыт ?ст??х дьарылыктанан аата ?р кэм?э ахтыллыбакка сылдьыбыта, айымньылара 2000-с сс. биирдэ хос бэчээттэммиттэрэ.

Кинигэ?э Соловецкай концлаа?ыртан к?рээбит эр с?рэхтээх, кэлин кыраныысса та?ыгар олохсуйбут, айар дьо?урдаах М.Ф. Корнилов «Олох долгуна» хо?ооно киирдэ. Бу айымньы ту?унан Багдарыын С?лбэ маннык суруйбут: «Хо?оон, к?р?рг?т курдук, син улахан. Ити – чахчы ?рд?к идиэйэлээх, норуот б?тт??н?н дьыл?атын дьыл?а о?остубут ки?и

суруйуута. 1920—30-с сс. суорума суолламмыт дьоммут бары да?аны итинник дьон эбиттэрэ буолуо. … Хо?оонунан ааптар омук б?т?нн??тэ да?аны уонна кини, М.Ф. Корнилов, тус бэйэтэ да?аны, Сэбиэскэй былаас буолбутун кэннэ хайдахтаах ?т?ргэ??э т?бэспиттэрин, туох эрэйи-буруйу к?рб?ттэрин кэпсиир. Соловецкай концлаа?ырга саа?ылаан ?аха барахсаны айыы к?н?ттэн ??тэртээбиттэриттэн кини бассабыыктарга ынырыктаах хом санаатын этэр. Хомуньуус партия салайар сэбиэскэй былаа?а т?р?т?р о?отун т?нн?рд?, ??скэтэр с????т?н и?нэрдэ диэ?ин диир. Кини кэмигэр бы?ыы-майгы хайдах сайдан и?эрин к?рб?т к?н? с?рэхтээх, омугун оло?унан олорор, дьыл?атын дьыл?а гыммыт ким ба?арар итинник диэхтээх этэ».

Дьэ ити к?р?рб?т курдук, са?алыы сайдан эрэр саха литературатыгар репрессия бастакы долгуна ыараханнык тайанан ааспыта. Баартан басты?нара, суолталаахтара, дьо?урдаахтара, сытыылара ким хайа иннигэр т?бэспиттэрэ, тоталитарнай режим бастакы сиэртибэлэрэ буолбуттара. Ааптардар уустук олохтоммуттарын курдук, айымньылара эмиэ кэрэгэй дьыл?аламмыттара.

Иккис долгун, бастатан туран, П.А. Ойуунускай уонна да?аны атын норуот биллэр-к?ст?р салайааччыларын тутуллуутун кытта ситимнээ?э. К.О. Гаврилов бу кэм?э хаайыллыбыта. Суруйааччыларыттан Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон, Н.М. Заболоцкай, С.А. Саввин-К?н Дьирибинэ хаайылла сылдьыбыттара. 1940-с сс. араас т?р??т?нэн Н.Н. Павлов-Тыа?ыт, И.Д. Винокуров-Ча?ыл?ан т?рмэ?э киирбиттэрэ.

И.Е. Слепцов-Иван Арбита (1913—1943) – уопсай халыыпка киирбэтэх, тыллыын-?ст??н ураты, саха андеграунун ча?ылхай бэрэстэбиитэлэ этэ. Кини туох-хайа иннигэр саха литературатын историятыгар «Долгуннар» диэн омоним-рифмалаах поэматынан биллибитэ. Байыаннай учуокка турбакка сылдьарын сэриигэ барымаары соруйан куотуна сатаабыт, санаа т????лээх ?с хо?оонунан былаа?ы холуннарбыт диэн матыыптаан 1942 с. тутуллубут. Саха сирин НКВД-тын байыаннай трибунала ытарга бириигэбэрдээбит, ону аа?ыммытыгар 10 сыл т?рмэнэн солбуйбуттар. Арбита хаайылларыгар т?р??т буолбут хо?ооннорун аа?ааччылар бу хомуурунньуктан билиэхтэрэ. Поэт айымньыларын до?оро Г.М. Васильев ?р сылларга харыстаан уура сылдьыбыта. Арбита нэ?илиэстибэтэ 1993 с. к?н сирин аан бастаан к?рб?тэ.

1940-с сс. Саха сирин литературнай оло?ун ча?ылхай к?ст??т?нэн Г.П. Башарин «Саха ?с реали?а-сырдатааччыта» кинигэтин тахсыыта буолбута. Учуонай оччотоо?у кэм?э бобуллубут суруйааччылар А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов, Н.Д. Неустроев айымньыларын олохтоохтук ырыппыта. Кинилэр саха литературатын т?р?ттээбит, ?рд?к та?ымнаах айымньылары суруйбут классик суруйааччылар буолалларын дакаастаабыта уонна: «Литературное наследство Кулаковского, Софронова и Неустроева, будучи энциклопедией письменной интеллектуальной культуры дореволюционной Якутии, является сокровищницей благородных чувств, свободолюбия, прогрессивных идей, культурным богатством якутского народа», – диэн т?м?ктээбитэ. Ол эрээри Г.П. Башарин ?лэтэ былаас, салалта ?тт?ттэн улахан утарсыыны к?рс?б?тэ. Аны бу кэм?э БСК(б)П Киин кэмитиэтин «О журналах “Звезда” и “Ленинград” (1946), «О кинофильме “Большая жизнь”» (1946), «Об опере “Великая дружба”» (1948) диэн улахан токурутуулаах уураахтара мэ?э?ик буолбуттара. Бу барыта холбо?он саха литературатын историятыгар «хабахха тыыныы кэмин» ??скэппитэ. «Саха литературатын историятын уочаркатыгар» (1956) Кулаковскай, Софронов, Неустроев «националистическай» айымньыларын уонна Башарин «Саха ?с реали?а-сырдатааччыта» диэн кинигэтин сабыдыалларыгар о?устаран, саха сорох суруйааччылара идейнэй ?тт?нэн улахан омсолоох айымньылары айбыттара этиллэр: «Ол айымньыларга Саха сирин былыргы оло?о арбанар (С. Васильев «Ленскэй абатыйыыта», «Ат ырыата» поэмалара) уонна саха икки нуучча икки норуоттарын хардарыта сы?ыанна?ыылара сыы?атык, токурутуллан к?рд?р?ллэр (Суорун Омоллоон «Айаал», Таллан Б?рэ «Уолан Эрилик»). Таллан Б?рэ уонна Суорун Омоллоон саха норуотун кытта бииргэ олорбут, охсуспут нуучча боростуой дьонун оруолун к?рд?р??н? букатын тумнан аа?аллар. Кинилэр айымньыларыгар революционнай Россия басты? бэрэстэбиитэллэрэ саха норуотугар о?орбут ?т?? сабыдыаллара эмиэ адьа?ын таарыллыбакка уонна к?рд?р?лл?бэккэ хаалар». Буортулаах сабыдыалга о?устарбыт айымньыларга Н. Заболоцкай «??р тыыннаах ки?ини ??рэтэрин»

ту?унан суруйбут «Мааппа» кэпсээнэ эмиэ киллэриллибитэ.

Былаас уонна кини рупора – литературнай кириитикэ ити кэм?э туту?ар суоллара туох этэй? Бастакытынан, уус-уран айымньыга партия салайар оруола уонна нуучча норуотун басты? бэрэстэбиитэллэрин к?м?т? к?рд?р?лл?бэтэ б?д?? идейнэй итэ?эскэ уонна ал?аска аахсыллара. Суруйааччылар Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа «Сааскы кэм» рома??а, С.П. Ефремов «Ини-бии» драма?а нуучча норуотун ба?ылыыр-к???л??р оруолун арыйбатахтара улаханнык сэмэлэммитэ. Онон айымньылар иккис тахсыыларыгар, партийнай кириитикэ бэлиэтээ?иннэрин аахсан туран, улахан к?нн?р??лэр киирбиттэрэ, ол и?игэр персонажтар ситимнэригэр биэлсэр Виктор Бобров, хамандыыр Михаил Бадин уобарастара эбиллэн биэрбиттэрэ.

Икки?инэн, норуот итэ?элигэр, тылынан уус-уран айымньытын сюжетыгар оло?урбут, тылын-???н ту?аммыт айымньылар сэ?ээриллибэт этилэр, баайдары арбаа?ы??а, омугумсуйууга буруйданаллара. «Культовай мифологияны (иччини, абаа?ыны, та?араны итэ?эйиини) уонна революция иннинээ?и олох араас реакционнай хаалынньа?нарын кытта ситимнээх уобарастары, матыыптары критическэйэ суохтук ?л?б??й ту?аныыга» М.Н. Тимофеев-Терешкин «Сирдьиттэр тустарынан сэ?эннэр» кинигэтигэр киирбит поэмалара, С. Васильев «Ленскэй абатыйыыта», «Ат ырыата», Таллан Б?рэ «Уолан Эрилик» поэмалара буруйдаммыттара. Манна да?атан эттэххэ, айар ?лэтин революция иннигэр са?алаабыт, кэлин хара?ынан к?рб?т буолбут М.Н. Тимофеев-Терешкин, урут улуу?угар кулубалыы сылдьыбытынан, ?р?? ?т?ргэ??э-хабыр?а??а тутулла сылдьыбыта.

???э ыйыллыбыт уочарка?а С. Васильев «Ленскэй абатыйыыта» айымньытыгар айыл?а араас иччилэриттэн фашистары утары охсу?арга к??стээх-уохтаах о?ороллоругар к?рд???р Ленскэй иччини, абаа?ыны улаханнык итэ?эйэр ки?и бы?ыытынан к?рд?р?лл?б?тэ, айымньы социалистическай реализм ньыматыттан биллэр тэйии курдук сыаналаныахтаа?а ыйыллыбыт. Оттон «Ат ырыата» айымньыга былыргыны арбаа?ынынан ?л???й?? баара к?ст?р? этиллэр: «Автор бу хо?оонугар колхоз атын олус ырыган, дь?дэх, к?р??тэ-истиитэ суох курдук дь???нн??р. Ат били??и оло?ор революция иннинэ саха баайдарыгар олорбут оло?ун утары туруорар, ону бэйэтин оло?ун ?т?? кэминэн аа?ар». Суорун Омоллоон «К?к?р Уус» пьесатыгар саха патриархальнай-феодальнай а?аардаах урукку оло?ун романтическай кырааскалаан ?р? к?т???н к?рд?р??тэ сытыы партийнай кириитикэ дь??л?гэр турбута. Л.А. Попов 1945 с. суруйбут «Улуу Туймаада» диэн ааттаах, 1642 с. бойобуода былаа?ын утары сахалар бастаанньаларын ойуулаан к?рд?р?р историческай драмата 1995 с. биирдэ туспа кинигэнэн тахсыбыта. Драманы оччотоо?у партийнай кириитикэ омугумсуйуу тыына баар диэн театрга да туруортарбата?а, бэчээккэ да та?ааттарбата?а. Н.Н. Павлов-Тыа?ыт «Кыстаанык» сэ?энэ баайдары норуот дьыалатын и?ин охсуспут дьон курдук к?рд?р?р диэн буруйдаммыта.

?с???нэн, социалистическай реализм ньымата социализмы, коммунизмы тутааччылар олохторун мэлдьи уруй-айхал до?у?уоллаах, ??р??-к?т?? аргыстаах гына к?рд?р?р? булгуччулаахтык ирдиирэ, онон санаа т????лээх айымньылары сэмэлиирэ. Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон «Тор?о буруо» диэн 1943 с. суруйбут кэпсээнигэр А?а дойду улуу сэриитин фронугар ?л?н эрэр саха саллаата т?р??б?т дойдутун, дьонун, таптыыр кыы?ын кытта бырастыыла?ыыта монолог бы?ыытынан бэриллибит. Улахан кириэтээ?иннээх кириитикэ кэннэ суруйааччы «ал?а?ын» билинэргэ к??эллибитэ. «Мин айар ?лэм ту?унан» диэн «Хотугу сулус» сурунаал 1953 с. 3№-гэр тахсыбыт ыстатыйатыгар ааптар: «1943 с. «Кыым» ха?ыакка бэчээттэммит «Тор?о буруо» диэн кэпсээним санаа т????лээ?ин, онон буортулаа?ын бы?ыытынан, ку?а?анын, сыы?атын булгуччу билинэбин», – диэн суруйбута.

Суруйааччылар «ал?астара» «Саха литературатын историятын сырдатыыга тахсыбыт буржуазнай-националистическай токурутуулар тустарынан» диэн БСК(б)П Саха уобаластаа?ы кэмитиэтин 1952 с. олунньу 6 к?н?нээ?и уураа?ар ырытыллан дь??ллэммитэ.

Биллэн турар, айар дьону ыгыы-т??р??, сирэй-харах анньыы, кэнэйдээ?ин суола-ии?э суох ааспата?а. Оло?у хайдах баарынан к?рд?р??, кырдьыктаахтык суруйуу уустугурбута. Бу кэм?э хас т?г?л айар ба?а уостубута, т???л??х талаан кэхтибитэ, харгыстаммыта буолуой? Норуот б?тт??н?н ?й?гэр-санаатыгар улахан охсуу о?о?уллубута. 1952 г. кулун тутар 20 к?н?гэр партия обкомун V пленумугар С.З. Борисов «Республика?а идеологическай ?лэ туруга уонна тупсарыыга ту?уламмыт дьа?аллар» диэн дакылааты о?орбута. Дакылаат бала?ыанньаларын с?ннь?нэн Г.П. Башарин дьыалатыгар бы?аччы дьайыылар о?о?уллубуттара: Г.П. Башарин уонна И.М. Романов ?лэлэриттэн у?уллубуттара, учуонай салайар «История» научнай куру?уогун чилиэннэрэ, устудьуоннар М.С. Иванов, В.С. Яковлев, эдэр суруйааччы А.И. Федоров хаайыллыбыттара.