Шрифт:
Аан тыл
Саха литературата, биллэрин курдук, толору к?р???нэн ХХ ?йэ са?аланыытыгар ??скээбитэ. Ма?найгы суруйааччыларбыт Алексей Кулаковскай-?кс?к?лээх ?л?кс?й, Анемподист Софронов-Алампа, Николай Неустроев бэйэлэрин айымньыларыгар саха оло?ун-дьа?а?ын, оччотоо?у кэм бары кы?ал?аларын дири? хорутуулаахтык уонна киэ? хабааннаахтык к?рд?рб?ттэрэ. Саха уратылаах ?й?-санаата, толкуйа хааччахха хаайтара илик кэмигэр ?л?мнэ?э ?лэлээн, литературабыт к?м?с кылаата буолбут басты? айымньыларын суруйан хаалларбыттара. Хомойуох и?ин, ити к???л кэм у?аабата?а. 1920-с сс. ортолоруттан уус-уран литература?а судаарыстыба уонна былаас ?тт?ттэн кытаанах хонтуруол олохтоммута. 1925 с. бэс ыйын 18 к?н?гэр тахсыбыт партия Киин кэмитиэтин «О политике партии в области художественной литературы» диэн ааттаах резолюцията уус-уран литература?а «к??рэйтэлиир» контрреволюционнай к?ст??лэри, баайдыы санааны утары к??стээх охсу?ууга ы?ырбыта. Са?а ??д?йэн эрэр саха литературнай кириитикэтэ бу тыалга о?устарар, классик суруйааччылар айар нэ?илиэстибэлэригэр
1927 с. буолбут П.В. Ксенофонтов ба?ылыктаах былаа?ы утарар хамсаа?ын саха интэлигиэнсийэтин, ол и?игэр суруйааччылар, ?рд?лэринэн барбыта. Бу долгу??а хаптаран, уопсастыба уонна култуура биллэр диэйэтэллэрэ, литератураны т?р?ттээбит В.В. Никифоров-К?л?мн??р, А.И. Софронов-Алампа, айымньылара «Чолбо??о» бэчээттэнэн, суруйааччы бы?ыытынан са?ардыы биллэн эрэр Г.В. Баишев-Алтан Сарын, П.И. Оросин-Хайыкы Б??т?р, литературнай кириитик В.Н. Леонтьев хаайыы дьоно буолбуттара. 1928 с. атырдьах ыйын 9 к?н?гэр партия Киин кэмитиэтин «О положении в Якутской организации» уураа?а ылыныллыбыта. Манна обком биир с?р?н ал?а?ын бы?ыытынан националистыы санаалаах саха интэлигиэнсийэтин ?рд?к? ара?атын бэйэтигэр тардыбыта ыйыллыбыта. Н.П. Канаев «Зарождение и становление литературной критики в Якутии (1925—1940 гг.)» ?лэтигэр суруйар: «Теперь все, что было сказано в постановлении в отношении “верхушечной части” националистически настроенной интеллигенции, стало целиком переноситься на литературу, в частности, на оценку творчества дореволюционных писателей. …Следовательно, никакой преемственности в якутской советской литературе не должно существовать, ибо развивается она на принципе строгой пролетарской классовости. Исходя из такой узко понятой природы пролетарской литературы, якутские критики стали полностью игнорировать значение дореволюционного литературного наследия для развития якутской литературы». Ити курдук, с??рбэ?ис сыллар б?т??лэриттэн литература уонна искусство айымньыларыгар партийнай-кылаассабай сы?ыан букатыннаахтык олохсуйар, «бобуулаах» суруйааччылар уонна айымньылар диэн баар буолаллар.
Саха литературатын т?р?ттээбит классиктар, саарба?а суох, баайдыы санаалаах, омугумсук к?р??лээх суруйааччылар кэккэлэригэр киллэриллибиттэрэ. Манна суруйааччылар социальнай т?р?ттэрэ, ханнык ара?аттан ??нэн-??скээн тахсыбыттара кырата суох оруолу оонньообута. Ол курдук, К?л?мн??р Д?пс?н улуу?ун, ?кс?к?лээх убайа Оонньуулаах Уйбаан Таатта улуу?ун кулубата буолан ?лэлээбиттэрэ, Н.Д. Неустроев Байа?антай уонна Таатта баайдара Слепцовтартан уонна Оросиннартан сыдьааннаа?а, Алампа убайа В.И. Софронов ВЯОНУ чилиэнигэр кандидат буола сылдьыбыта барыта аахсыллыбыта. Биллэн турар, к???л санаалаах, т?р??б?т норуоттарын му?ура суох таптыыр суруйааччылар айымньыларын ис хо?ооно са?ардыы олохсуйан эрэр социалистическай реализм ирдэбиллэригэр с?п т?бэспэт этилэрэ. ?кс?к?лээх нэ?илиэстибэтиттэн элбэх м?кк??р? та?аарбыт, араас утарсыылаах санаалары ??скэппит айымньынан «Ойуун т??лэ» поэмата буолбута. Кириитиктэр поэманы националистыы санааны к??рт??р айымньынан аахпыттара, эдэр ойууннары кыырарга ??рэтэр босуобуйа да диэн сыаналаабыттара, поэты ки?ини абаа?ы к?р?р теорияны олохтообут Англия а?абыыта Мальтус ??рэ?ин тар?атааччыларга да сыбыы сылдьыбыттара. Айымньы ортотугар сылдьар сэбиэскэй былаас ту?унан суруллубут кэрчиги туспа тутан, эпилог курдук айымньы кэннигэр бэчээттииллэрэ эбэтэр олох да?аны ылан быра?ан кэби?эллэрэ. Айымньы ааптар хайдах суруйбутунан 1993 с. биирдэ тахсан турар.
Анемподист Софроновы саха андеграунун бастакы бэрэстэбиитэлин бы?ыытынан к?р??хп?т?н с?п. Кини кимтэн эмэ тутулуктаах буолары адьас с?б?лээбэт суола этэ, суруйааччы к???л буолуохтаах диэн санааны мэлдьи этэрэ: «Госудаарыстыба суута суруйар идэлээх дьону алыс онон-манан майаачылаабакка, баар сокуон и?инэн туох к???л, быраап бэриллэрин биэрэр буолла?ына, суруйааччы ки?и ол-бу тылтан, салгынтан куттаммат, кыбыстыбат буолла?ына, сайдан суруйан, идэтин та?ааран и?иэх тустаах. Та?ыырдаах о?о килбик буолар, ол кэриэтэ ол ки?ини ???ргэтиэм, ол сууту кыы?ырдыам диэн симиттэн-куттанан, тыынын эрэ мананан сылдьан суруйбутуттан ха?ан да?аны ?ч?гэй сурук тахсыан сатаммат» («Саха суруга, саха ??рэ?э», 1922). Поэт гражданскай сэрии событиеларын норуот трагедиятын бы?ыытынан ылыммыта, тоталитарнай систиэмэ к?л???т? ?лт? ны?ыйан ааспыт к?л??нэтин хараастыылаах дьыл?атын хо?оонноругар тиспитэ, бэйэтин кэмин кырдьыктаах поэтическай летопи?ын айбыта («О?о утутар ырыа», «Хаайыылаах», «Оруо?ун ахтыл?ана», «Олох с??р?г?н дор?ооно»). Алампа бобуулаах айымньылара, ол и?игэр ?р??нэр гимнэринэн биллибит «Саха ырыата» хо?ооно, омугумсуйууга буруйдаммыт, «санаа т????лээх, о?орууну-ыйаа?ы итэ?эйиилээх, мистика уонна фатализм элеменнэрдээх» «Нууччатымсыйбыт», «Б?д?р?йб?т к?мм?т» пьесалара 1996 с. «Ырыа быстыыта хо?оон» диэн хомуурунньукка к?н сирин к?р?н тураллар.
Ча?ылхай талааннаах Николай Неустроев нэ?илиэстибэтиттэн бу хомуурунньукка «Куттал», «?р?? к??лгэ» кэпсээннэр, «Тар» кэмиэдьийэ киирдилэр. Аныгы кэм?э ки?и ки?иэхэ сы?ыана уларыйыытын, сиэр-майгы сатарыйыытын уйул?а?ыт суруйааччы кыра?ытык бэлиэтии к?р?н суруйбут. Ол эрээри, бу олох хартыынатын хайдах баарынан дь???йэр айымньылар ?р кэм?э идиэйэтэ суо?унан уонна националистическайынан аа?ыллан бобулла сылдьан баран, 1995 с. биирдэ бэчээттэммиттэрэ.
Онон к?ст?р?н курдук, литератураны т?р?ттээбит классиктар саха оло?ун-дьа?а?ын кырдьыктаахтык к?рд?рб?т айымньылара омугумсуйууга буруйдаммыттара, суруйааччылар бэйэлэрэ «революция уонна гражданскай сэрии сылларыгар контрреволюция
Саха литературатын историятыттан букатыннаахтык сотулла сыспыт, ?р сылларга ааттара ааттаммат буола сылдьыбыт дьонунан уопсастыба биллэр-к?ст?р диэйэтэллэрэ, репрессияламмыт суруйааччылар В.В. Никифоров-К?л?мн??р (1866—1928), К.О. Гаврилов-Тыа о?ото (1890—1938) буолаллар. Саха драматургиятын ма?найгы хара?аччытын – К?л?мн??р «Манчаарытын» ту?унан «Саха советскай литературатын историятын очеркатыгар» (1956) маннык суруллубут: «Саха буржуазията бэйэтин идеологиятын киэ?ник тар?атар наадатыгар уус-уран тыл орудиетын эмиэ ту?аммыта. Ол курдук, «Саха сою?ун» биллэр лидерэ тойон В. Никифоров «Манчаары» диэн пьесаны суруйбута. …пьеса автора, дьи?эр, историческай кырдьыгы токурутан туран, Манчаарыны т?р??тэ?иттэн т??к?н-уоруйах эрэ бы?ыытынан к?рд?рб?тэ. Манчаары социальнай-кылаассабай майгыннаах бууннаа?ына, дьада?ылары кытта ?ч?гэй сы?ыана арыллан к?рд?р?лл?бэккэ хаалбыта. Ону та?ынан, Никифоров пьесата националистическай тыыннаах айымньы буолара ?т? к?ст?р этэ». К?л?мн??р аата 1990-с сс. биирдэ тиллибитэ.
К.О. Гаврилов-Тыа о?ото 22 эрэ саастаа?ар «Саха са?ата» (1912—1913) сурунаалга этнографическай хабааннаах т??рт кэпсээни бэчээттэппитэ. Айымньылар тыа ки?итин майгытын, оло?ун-дьа?а?ын илгэтин хайдах баарынан чахчылаахтык уонна мындырдык ойуулуулларынан, тыллара-?ст?р? хомо?ойунан киэ? кэрэхсэбили ылбыттара. Кэпсээннэр С.А. Новгородов «Аа?ар кинигэтигэр» (1923) киирэн оскуола программатыгар ??рэтиллибиттэрэ. Онон, талааннаах прозаик а?ыйах да айымньытынан бэйэтин аатын саха литературатын историятыгар суол тэлээччи бы?ыытынан хаалларбыта. Гаврилов 1938 с. тутуллан хаайыллыбыта уонна ытыллан ?лб?тэ. Суруйааччы айымньылара, ?лэлэрэ уонна кини ту?унан ахтыылар кыы?а М.К. Гаврилова хомуйан о?оруутунан 1995 с. бэчээттэнэн тахсыбыттара.
«Бобуулаах ааттар» кэккэлэригэр И.Е. Кулаковскай-Оонньуулаах Уйбаан (1865—1921) уонна И.Е. Попов ааттарын киллэриэххэ с?п. ?кс?к?лээх убайа Оонньуулаах Уйбаан бэйэтин кэмигэр киэ?ник биллибит норуот ырыа?ыта этэ. Кини «Сут ырыата», «Хонон турарбыт ырыата» айымньылара 1913 с. «Саха са?ата» сурунаалга бэчээттэнэн тураллар. И.Е. Кулаковскай 1913 с. са?а тэриллибит Таатта улуу?угар бастакы кулубанан талыллыбыта. Ба?ылыгынан ?лэлиир кэмигэр нэ?илиэнньэттэн сиэртибэ хомуйан, улуус быраабатын, фельдшерскэй пуун, икки кылаастаах училище дьиэлэрин туттарбыта. Ыраахтаа?ы былаа?ын са?ана кулубалыы сылдьыбытын т?р??т о?остон, кы?ыллар 1921 с. Чурапчы Амматыгар ытан ?л?рб?ттэрэ. Кини айымньылара «Халлаан сырдыыра» диэн ааттаах хомуурунньукка 1990-с сс. аан бастаан бэчээттэнэн тахсыбыттара. Баай т?р?ттээ?иттэн сылтаан, ?р кэм?э аата ааттамматах ки?инэн норуот ырыа?ыта К.Г. Оросины (1858—1903) эмиэ билиниэхпитин с?п. Кини 1895 с. Э.К. Пекарскай к?рд????т?нэн «Дьулуруйар Ньургун Боотур» оло?хону суруйан биэрбитэ. Ону та?ынан «Аан дойду айыллыбыт ырыата», «Арыгы ырыата» курдук кэрэхсэбиллээх айымньылардаах.
Бу хомуурунньук биир сонун ?р?т?нэн И.Е. Попов (1879—1944) икки кэпсээнэ киирбитэ буолуон с?п. Илья Егорович Сунтаар улуу?ун Илимниириттэн т?р?ттээх ки?и этэ. Урут учууталлыы сылдьан баран, 1904 с. ыла та?ара дьиэтигэр а?абыытынан сулууспалаабыта. 1914 с. «В долине скорби» кинигэни «Рассказы и заметки из жизни якутов» диэн хос ааттаан та?аарбыта. Хомуурунньукка «кутур?ан хочотугар» олохтоох саха дьонун эрэйдээх-буруйдаах олохторо хайдах баарынан к?рд?р?лл?б?тэ. Кини 1890-с сс. б?т??лэриттэн Томскайга тахсар «Сибирская жизнь» ха?ыакка с??рбэччэ кэпсээни уонна уочарканы бэчээттэппитэ, сорох бэлиэтээ?иннэрэ «Якутские епархиальные ведомости» ха?ыакка тахсыбыттара. И.Е. Попов сэбиэскэй кэм?э репрессияланан, хаайыы дугуйдаммыта. Хомойуох и?ин, кини уонна биир идэлээ?э, «В якутской глуши» (1910) кинигэ ааптара, эмиэ Сунтаартан т?р?ттээх Г.М. Попов (1881–1913) ааттара, сэбиэскэй судаарыстыба атеизм?а оло?урбут идеологическай политикатыгар с?п т?бэспэттэрин бы?ыытынан, саха култууратын историятыттан киэр илгиллибитэ. Дьи?эр, кинилэр былаа?ы утарбатахтара, айымньыларыгар да ки?и баайсар т?р??тэ суох. Ол эрээри ?т?? т?р?ттээхтэрэ, та?ара итэ?элин ?лэ?иттэрэ буолаллара, ол эбэтэр социальнай т?р??т улахан мэ?эйи ??скэппитэ.
«Ксенофонтовщина» дьыалатыгар т?бэ?эн суорума суолламмыт дьонунан Г.В. Баишев-Алтан Сарын (1898—?) уонна П.И. Оросин-Хайыкы (1895—1957) буолаллар. Г.В. Баишев сахалартан биир бастакынан ?рд?к ??рэхтэммитэ – Ленинградка Или??и тыллар институттарын б?тэрбитэ. Алтан Сарын бэйэтин к????н литература бары к?р??эр: хо?оо??о, кэпсээ??э, драма?а холонон к?рб?т талааннаах ки?и бы?ыытынан биллэрэ. Кини т?р?пп?ттэрэ эр-биир олохтон туораабыттарын утаатыгар, со?урууттан кэлээт, дойдутугар тахса сылдьан, санаар?аабыт ахтыы-санаатын суруммутун ким эрэ булан ылан, «Чолбон» сурунаалга «Уруккутун ?йд??б?т» диэн ааттаан, 1926 с. бэчээттээбит. Ону 1928 с. кириитик Сэттэ Бытык (Н. Заболоцкай) булан, «Уруккутун умнубатах суруйааччы» диэн ааттаах рецензия суруйар. Революцияны утары ?гэнэн суруллубут кэпсээнигэр атын кылаас суруйааччыта би?иги сэссийэлиичэскэйдии тутуубутун токурутан суруйбута ?ст??хт?рб?т?гэр ту?алыыр диэн матыыптыыр. Киниэхэ харда бы?ыытынан Алтан Сарын «Кы?аан к?р?-к?р? кырада?ын та?аара сатаабыт» диэн ыстатыйаны суруйбута, онно кэпсээн бэлиитикэ?э сы?ыана суох, бэйэм тускум, санаабыт санаам, дьайбыт дьайыым диэн этэн к?рб?тэ да, ол аахсыллыбата?а. Алтан Сарын хаайыыттан эргиллибэтэ?э. Кини айымньылара, ?лэлэрэ туспа кинигэнэн 1998 с. тахсыбыттара.