Урут бобуллубут айымньылар

Семенова Валентина

– Ыл, ити дьахтартан ыйыт, – диэтэ Уйбаан сибис гынан.

Онуоха мин хап-сабар ыйыттым:

– Сахалар манна хайа дьиэ?э олороллоруй? – диэн.

– Манна бааллар, – диэн баран, дьахтарбыт били саха бала?аныгар киирэн хаалла.

Би?иги кэнниттэн баты?ан киирдибит. Киэ? ба?айы бала?ан эбит. Ха?ас диэки о?охтоох, у?а диэкинэн ?с т?нн?ктээх. Дьиэ и?игэр хас да ки?и баар эбит. Били ?ч?гэй дь???ннээх дьахтарбыт, та?а?ын сы?ынньахтанан баран, дьонугар му?ха?а сылдьыбытын си?илии кэпсээтэ. Арай дьиэлээх дьахтар эбит.

– Му?ха?а сылдьар о?олоргут дуу? – диэн ыйытта би?игини биир халы-мааргы дь???ннээх, хара ырбаахылаах, эмэхсийэн эрэр дьахтар.

– Ээ, му?ха?а сылдьабыт, – дэстибит би?иги.

Итинтэн

ураты атын кэпсэтии диэн суох буолла. Би?иги дьиэлээхтэри одуула?а, туох да са?ата суох, атах оро??о олордубут. Аччык ?лб?пп?т диэн с?рдээх буолан баран, би?иги, дьиэлээхтэртэн килбигийэн, и?ит к?рд??н ылан, чэй оргутунан испэт дьон буоллубут. Дьиэлээхтэрбит да?аны, би?игини бу о?олор то?муттара, аччыктаабыттара буолуо диэн, а?аппат ыал буоллулар. Би?иги дойдубутугар эбитэ буоллар, ыал а?атыа этэ. Бу дойдуга ку?а?ан да буолар эбит. ?р со?ус олорбохтоон баран, би?иги к??лгэ т?нн?н киирдибит. Ол киирэн и?эн с?бэлэстибит: до?оор, би?иги бу дойдуга аччыктаан да ?л????кп?т, онон куоракка бу киэ?э т?нн??х, кинилэр балыктарын улахан сиэтин диэн. Ити курдук с?бэлэ?эн баран, би?иги, к??л хамы?ын быы?ыгар са?ан олорон, то? сиикэй кырбас эти бэрэчиинэй бы?а?ынан сии сатаатыбыт буолан баран, бы?ахпыт хотумна, аччык турдубут. Арай к??л оттотугар киирэн к?рб?пп?т, ки?и диэтэх ба?айы элбээбит: нууччалар, ха?аактар мээлэ кэлбиттэр. Биир хара бараан сонноох улахан ба?айы манаах манастыыр аатыттан балык ?ллэстэ кэлбит. ?р?? К??л тулатын ходу?ата сор?ото манастыыр сирэ эбит, онон сылтаан манаах балык ылаары о?остон кэлбит эбит.

Би?иги буолла?ына, дьо??о аралдьыйан, куоракка барар с?бэбитин умнан кэбистибит. Ити гэннэ му?ха тахсара чуга?аабыт, онон балык кэллэ?инэ к?р??хп?т диэн сырыттыбыт. Мин биир саханы кытары бэчимэ тардыстым. Ол икки ардыгар то?муппут аа?ан, би?иги оонньоон-к?лэн бардыбыт. Бэчимэ тарда турдахпытына, били улахан манаахпыт би?иэхэ хааман д?д?лдь?йэн кэллэ.

– То?о бэчимэ?итин кыайан таппаккыт? – диэн баран, манаах кэлэн, а?аар илиитинэн тардыспыт буолла.

«К?р, бу манаах буолан баран, сахалыы ?ч?гэйдик да са?арар эбит», – дии санаан, мин улаханнык муодар?аан, манаа?ы ?р? к?р?н, мы?аан турдум.

Манаах хара лэ?кэйбит бэргэ?элээх, к?лб??э?и уоппут курдук у?ун бытыктаах, хара?а муу?у кыбыппыт курдук к??х, мунна хонто?ор, уо?а кы?ыл эбит.

Онтон арай чардаат диэки дьон са?ата мээлэ аймана т?стэ. Мин, бэчимэбин бара?ан баран, ол диэки с??рэн тиийдим. Му?халаах тойоммут Томторук о?онньор ??лээннээхтэрин кытта сыар?а?а арыгылыы олорор эбит. Итирик-кутурук мээлэ элбээбит. Биир итирбит, ма?ан туос этэрбэстээх ха?аак, кимиэхэ да?аны ис буолбакка, к?р?лээн эрэр эбит. Ырыата-тойуга, ??хс??тэ мээлэ ?ксээбит. Били ха?аак, ??к??лээтэ?им буолан, ыстанан кэллэ да, биир хаарыс сонноох саха дьахтарын, илиититтэн харбаан ылан, эргичитэн а?алан, мууска тиэрэ быра?ан кэбистэ. Ол гэннэ ыллыы-ыллыы арыгы и?э олорор дьон диэки ыста?алыы турда. Ону к?р?н, дьон к?сс??лэрэ-??р??лэрэ ыраатта.

– Ити кыайар уола с?г?ннээмээри гыммыт ээ, бада?а, – дэстилэр Томторук уолаттара, чардаат аллара туран…

– Дьэ, с?рдээх ки?и, до?ор, ити ха?аак! – диэтэ Борокуопай.– К?р эрэ, Уйбааны эбэтэ эмээхсин булбут.

Мин ону ?йд??н к?рб?т?м, Уйбааны итирбит нуучча эмээхсинэ ?р? к?р?н туран са?арар: «То?ойум о?ото, то?ойум о?ото, оннук буолбат дуо?»

Уйбаан буолла?ына, абаа?ы к?рб?т ки?и бы?ыытынан, иэдэс биэрэн баран, тугу да са?арбакка, би?и диэки а?ыннарыах курдук к?р?н турда. Ки?ибит то?мут, аччыктаабыт бы?ыылаах, – ??т?н тохпут о?о курдук буолан хаалбыт. Мин аттыгар тиийэн: «Уйбаан, ити эбэ? эмээхсин дуу?» – диэн к?лэ-к?лэ ыйыттым. Онуоха Уйбааным ???ргэннэ бы?ыылаах: «К?т?р? ким билэр, абаа?ы кыы?ын курдук ба?айы булла дии!» – диэтэ, муннунан сы?сыйан баран.

– Дьэ, с?рдээх дь???ннээх ки?и, итирбит буола-буола! –

диэтэ Борокуопай.

Ити итинэн ааста.

Му?ха тахсыытыгар дьон бары чардааты тула ?м??р?ст?лэр. Манаахпыт чардаат уутун илиитинэн кириэстии охсон баран, бэспиирэ быта?айын бырахта.

– Эбэбит т?гэ?ин к?рд?р?? ини, – диэтэ Томторук о?онньор, кыл хамыйа?ынан ууну буккуйа туран.

Кырдьык, кини эппитин курдук, икки ки?и арычча тардар, ?ч?гэй ба?айы дь???ннээх кы?ыл собо бачыгырыы т?стэ.

– К?р, балык кэллэ ээ! – дэстилэр ??рб?т дьон са?ата.

Балыктарын мууска ба?ан кэбистилэр. Манаахпыт балык ?с гыммыт биирдэрин бы?а хомуттаран ылан, к??лгэ куттарда да, сыар?алаах акка олорон, куоракка тэптэрэн хаалла. Кини барарын а?ай кытта, айдаан буола т?стэ. Ха?аактар балык ?с гыммыт биирдэрин би?иги ылыах кэри?нээхпит диэн м?кк??р? туруордулар. Онуоха сахалар буолумматылар, балыгы баар ки?и ба?ынан ?ллэстэргэ с?п диэн. Онтон эти?ии, ??хс?? буолла. Ол икки ардыгар били итирик эккирээбит ха?аак, хантан эрэ ыстанан кэлэн, туох да эппиэтэ суох кутулла сытар балык оттотугар киирэн туран:

– Балыгы а?алы? да сабаас, – дии-дии, ??г?л?? турда.

Онуоха Томторук о?онньор, маатыралыы т??эн баран, итирбит ха?аа?ы тутан турар кыл хамыйа?ынан с??скэ сырбатта. Ха?аак хаана ?р? тыга т?стэ, ки?и эрэ буоллар, уолуйан, са?ата суох ах барда. Онтон туран, ?л?? болдьохтоо?ун, Томторук биир хардааччы уола т??скэ аста. Дьэ, онтон ха?аак ?йд?н? биэрэн, уолу сы?аахха биэрдэ. Инньэ гынабын диэн, ха?аак эрэйдээх, дьэ, ?лл? – Томторук уолаттара кинини к?м?л??н, хасса суох охсон-тэбэн бардылар. Ки?илэрин биир да ха?аак к?м?скэспэтэ. Ити икки ардыгар дьон, балыгы былдьа?ан, ы?ыы-ха?ыы буола т?стэ. Сытар собону ким санаалаах и?иттэригэр ха?ыйдылар. Ки?иттэн эрэ ордук Томторук уолаттара балыгы кыайдылар. О?онньордоро ха?ыытаан-ы?ыытаан к?рд? да, ким да ону истибэтэ. Би?иги эрэйдээхтэр со?уйбут курдук туран хааллыбыт, балык былдьа?ар диэн санаа киирбэтэ. Би?иги дойдубутугар балыгы былдьа?ан охсуспат ?гэстээхтэр. Инньэ гынан, би?иги бэккэ диэн муодар?аатыбыт, абаа?ы к?рд?б?т. Мустубут дьон дэлби эти?эн, ??хсэн баран, дьиэ дьиэлэригэр тар?астылар. Киэ?э буолан, хара?атыйан барда. Би?иги били маа?ыан тахса сылдьыбыт ыалбытыгар хоно та?ыстыбыт. Онно тахсан, дьэ, чэйдээн, иттэн, мээлэ абыранныбыт. Ыалбытыгар хас да эр ки?и ?лэ?иттэр бааллар эбит. Кэпсээннэрэ наар балык былдьа?ыыта буолла. Сорохторо, му?ха?а киирэ сылдьан баран, мэлийэн тахсыбыттар. Биир ки?и эттэ:

– До?оттоор, сассын киирэн, балык кэллэ?инэ, былдьа?ан к?р?????, – диэн.

Ону до?отторо с?б?лээбитэ буоллулар. Би?иги ки?ибитин Дьылаарбаны, кыттыс, до?ор, би?иэхэ диэн, оонньуу о?остон хаайдылар. Дьылаарба иэ?ин-дьиэ?ин биллэрбэтэ.

Сассыарда эрдэ турдубут. Мин, чэй оргутан и?ээри, ойбо??о уу ба?а киирдим. К?н тахсар са?ар?ата эбир былыкка тыкпыт. Киэ? толоону саба т?сп?т ма?ан хаар ?рдэ хайтах эрэ к???р?н, туналыйан к?ст?р буолбут. Толоон оттотугар онно-манна ойдом ??мм?т хаты?нар, кылабачыгас кырыа хаарынан симэнэн, нусха?ан тураахтыыллар. Туох да тыас-уус и?иллээбит чуумпу сассыарда буолбут. Марха дэриэбинэ нууччаларын дьиэлэрэ харааран к?ст?лл?р. «Хайдах дьон ити дьиэлэргэ олороллор?» – дии санаан баран, мин ойбонтон уубун ба?ан баран, т?пт?р? та?ыстым.

Аа-дьуо чэйдээн, а?аан баран, би?иги к??лгэ киирдибит. Томторук о?онньор айгыстан, алтахтаан киирэн, хат му?халаата. А?ыйах а?ай ки?и мустубут. Би?иги эмиэ киэ?э буолуор диэри сырыттыбыт. Туох да иирээн тахсыбата. Арай ха?аак о?онньоро, биир саха уолун кырбаары, кыл хамыйа?ы тутан баран, эккирэттэ.

Уол эрэйдээх, тыаттан са?а киирэ сылдьар бы?ыылаах эбит, кураанах ыа?айаны тутан баран, ха?аактан куттанан, дьону тула с??рэн акы?ыйда. Ха?аагы буолла?ына, оттолуу уолу эккирэтэн эрдэ?инэ, кыы?а кэлэн, синньигэс биилигэр ыйааста т??эн баран, ха?ыытаата: