Я з вогненнай вёскі...
Шрифт:
Гэта сяброўкі, уцалелыя ад фашысцкага знішчэння, — Вольга Грышановіч і Настасся Трапанок.
«…Прыедзем у лес, — расказвала Вольга, — нагалосімся ў лесе, зноў на папялішча прыбяжым — прыснілася нам: «Што вы нас не пахавалі?..» Колькі раз прыбягалі. Раскапаем, нойдзем, апяць гэту магілку прыкапаем.
…Цераз год адзін дзед… Яму прыснілася жонка: «Чаму ты мяне не пахаваеш? — кажа яна ў сне. — Я ж пад печам, у мухаморы!..»
Народная мараль казала калісьці, што не знойдзе спакою на тым свеце душа, не аплаканая людзьмі. Вось і цяпер, пасля гэтай гвалтоўнай пагібелі, стары нават у сне адчуваў патрэбу споўніць над роднымі і блізкімі свой
Аплаквалі і хавалі пабітых па старадаўняму звычаю. Не знаходзілася ў пагарэльцаў часта нават дошак на дамавіны. Клалі нябожчыкаў у шафы і куфры, якія ўцалелі, бо ў іх было звычайна закапана ад ворага палатно, адзенне… Хавалі і без дамавіны, ледзь знаходзілі посцілку ці хустку, каб прыкрыць вочы і рукі. Так было, пра такое мы чулі ў розных кутках Беларусі.
I ў Хатыні, і ў Брыцалавічах скулыітары ператварылі комін у абеліск, які трывожна нагадвае людзям пра жудасць перажытага.
Абеліск — комін… Высокі роўны чатырохкантовы слуп, усярэдзіне пусты. А бакі з прабоінамі, як у сапраўдным коміне пасля пажару. Толькі прабоіны гэтыя ўтвараюць узор — стылізаваную галіну лаўра. Гэта вам, пакутнікі, працаўнікі зямлімаці, ад тых, каму лёсам выпала ўцалець і прадоўжыць жыццё роднай вёскі, роднай зямлі. Цераз проразілісты відаць полае нутро абеліска, яно адсвечвае белізною — гэтае незвычайнае жарало коміна. Ноччу там загараецца электрычнае святло і лаўровыя лісты свецяцца, гараць на зорным фоне начнога неба.
Дзве грані абеліска запоўнены маёлікавымі барэльефамі, якія лаканічнаю мовай сімвалаў расказваюць пра перамогу жыцця над смерцю, пра хараство чалавека, занятага адвечнаю працай хлебароба.
Непадалёку ад абеліска старая сасна з буслянкай на вершаліне. Сасна-векавуха засохла. Можа, ад старасці, можа, ад пякучага гора яе землякоў-людзей… Буслянка, як цярновы вянок пакуты, карануе яе парудзелую галаву.
Буслы ахвотна водзяцца ў гэтых мясцінах, — пойма Свіслачы. Як даўней, як спрадвеку, вучаць яны кружному лёту цыбатых, яшчэ чарнаногіх буслянят. А вечарамі стаяць, падбіраючы пад крыло то адну, то другую натруджаную за дзень нагу. Стаяць бусляняты моўчкі. Гэтая сасна, буслянка і жыхары яе — працяг мемарыяла. Не толькі сасна, але і чародка дубоў, што цягнецца ад сасны пад рэчку. Дубы на пясчаным пагорку растуць буйна, дакапаліся карэннямі да сокаў поймы і шчодра гоняць лістоту, прыкрываюць гірляндамі жоўтыя выдмы і шэрую бетонную роўнядзь масіўных мемарыяльных дошак, на якіх выбіты 676 прозвішчаў ахвяр фашысцкай расправы. I зноў жудасныя калонкі аднафамільцаў: Баразна, Баразна, Баразна… Дзесяткі людзей аднаго роду, аднаго кораня…
Стаіць зводдаль ад сасны і коміна-абеліска выліты з чырвонага бетону хлопчык-падлетак, адзін з брыцалавіцкай дзетвары, якое перад вайной шчодра нанасілі ў сялянскія хаты буслы. Вялікая была вёска — больш за дзвесце двароў, і ў кожнай хаце былі дзеці, многа дзяцей…
«…Я толькі як увайшла ў гэты сарай, — успамінае ацалелая жыхарка Брыцалавіч Ганна Патапейка, — яны крыкнулі:
— Кіндэр брасай!..
I тыя дзеці ішлі, пабраўшыся за плацце. I чужыя, і мае. Чацвёра ж маіх, а тое несла на руках. Як увайшлі, так яны і застрачылі…
Стралялі, стралялі. Пастралялі, а тады ўжо рагочуць:
— Рус свіння капут!..
I яшчэ пастраляюць, нагамі варсаюць.
Ну, я і ляжу так. Як паляцела, так во і ляжу. А кроў жа: паразрывала ж усё…
Потым пайшлі яны ў другі сарай, што ўпоперак… Пайшлі, яшчэ там рагочуць, страляюць усё там, гергечуць.
Ідуць сюды! Што тут рабіць? Падымуся!.. Як падымуся, дык кроў цюрчыць адусюль… Ну, ізноў лягу туды. Ляжу. Ну, яны так прыйшлі, яшчэ хто стогне — павялі вочарадзь
Маладыя скульптары таксама чулі расказ Ганны Патапейкі і расказы іншых ацалелых жанчын пра трагічны лёс дзяцей з Брыцалавіч — жудасныя расказы… Але выбралі з іх адзін. Пра хлопчыка, які — у студзені 1943 года, калі тут карнікі распраўляліся з мірнымі жыхарамі, — вырваўся з адрыны, дзе гарэлі людзі, і пабег па ўзгорку. Ды там і застаўся, там яго дагнала куля…
А мастак увекавечыў хлопчыка — застылым у трагічным недаўменні…
Аўтар помніка мог чуць і расказ Уліты Альховік — расказ несамавіты, што нават спакушае на містычную трактоўку падзей. Непрытомная ад жаху, цяжка параненая жанчына ўбачыла ноччу такое:
«…Во тут куча людзей ляжала, — кажа Уліта Кандратаўна, — во, поўны двор жа ж, уся ж дзерэўня ляжала. I на дварэ і ў сараі. I апусціўся вот еты месяц — нізенька, нізенька. I стаіць на месяцы чалавек. У шалашы [27] белым… Не то што нехта мне так казаў — я сама з сарая відзела гэта. Праз шчэлку. I рамянём падпяразаны, шапка зімовая і ў ботах. На етым месяцы стаіць. Над бітымі…
Я тады вельмі расцерана была. Не ведала, дзе мне дзецца. Дзве дочкі расстраляныя, мужа расстралялі, а два хлопчыкі — не ведаю, дзе яны…
27
У халаце.
На месячыку стаяў… На самым месячыку. А нізенька вельмі круг апусціўся!.. А ён на месяцы стаіць!.. Вот проста так абыкнавенны чалавек, рамянём падпяразаны, белы шалаш на ём і штанэ чорныя, у ботах і шапка зімовая…
Я трое сутак сядзела ў сараі з бітымі. Ну, усё роўна што бітых людзей сцерагла. На кожным вугле страж стаяў. Абойдзе во так кругом сарая і во так вуха прыкладзе ды гэта слухае, ці дышуць людзі… А там мо хто і жывы быў, дык ужо дайшоў. Я каб яшчэ адны суткі пасядзела, дык ад воздуху зайшлася б. Ужо так асмягла, піць — трое сутак не піўшы…
А яны з дзярэўні ўсё вывозілі на машынах. Я праз шчэлку ўсё бачыла. I бруднае бяллё, і чыстае, дзе што аставалася ў хатах…
Ну, а тады ўжо яны, бачу я, збіраюцца ехаць — ужо аблеялі сарай бензінам, запалілі. I тады неяк прачыніліся вароты… Дык я думаю: «Як ужо мне кіпець у гэтым агні, дык я выйду на двор, няхай у плечы страляюць». Яны сюды-туды па дварэ, а я так во цераз агарод — і пайшла! Я тады ўздумала, што кажуць:
«Калі цябе спасцігне такое няшчасце — ідзі і не аглядайся!..» Дык, ведаеце, я во так спіной да іх, так во, у лес дайшла, не аглядалася. А яны на дварэ яшчэ сюды-туды бегаюць.
Ну, там ужо прыйшла я ў лес. Рука паранена, дык скамячыла палец гэта, пацягну — не адрываецца… А там партызаны ўжо. Доктар зрабіла мне перавязку…» (Плача.)
Расказы ацалелых пакутнікаў з незвычайнай сілай выяўляюць жахлівую неўразумеласць злачынстваў, якія абрынуліся на мірную вёску.
Яшчэ раз вернемся да расказу Ганны Патапейка.
«…Ну, і як паехалі яны, фашысты, на парцізанаў ды як зайшлі ў зямлянку — іх узарвала. Чалавек мо дзесяць… Ну, як узарвала іх на тых мінах, дык яны вярнуліся ды акружылі наша сяло… Ужо не глядзелі ні дзяцей, ні старых, усіх, усіх сагналі нас. Вот сюда, дзе гэты памятнік, у сарай нас сагналі. Калгасны быў сарай, вялікі… Гэта ўвечара было, калі зганялі, дзень малы, дык увечара. Зганялі нас, а мароз, мароз! Сільны! Якраз жа Каляды былі, самы сільны мароз быў, і снег быў балыны. Уцякаць — дык вельмі ж трудна ўцячы. Прама снег такі, як увойдзеш, дык і ног не зменіш.