150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі
Шрифт:
Як правіла, чэкісцкія аддзелы былі невялікія і мабільныя. Дзейнасць іх распаўсюджвалася на вялізныя тэрыторыі: так, аддзел «Вторые» кантраляваў Быхаўскі, Бялыніцкі, Касцюковіцкі, Краснапольскі, Крычаўскі, Прапойскі, Кармянскі, Рэчыцкі, Рагачоўскі, Брагінскі, Васілевіцкі, Калінкавіцкі, Хойніцкі і Палескі раёны; аддзел «Ходоки» дзейнічаў у Гомельскай, Брэсцкай, Чарнігаўскай, Сумскай, Жытомірскай і Валынскай абласцях.
Дыверсійная дзейнасць савецкіх спецслужбаў мела на мэце справакаваць меры ў адказ з боку акупантаў. І сапраўды, акцыі чэкістаў спрычыняліся да карных экспедыцый немцаў супраць мірных беларускіх жыхароў. А карныя аперацыі, у сваю чаргу, выклікалі пратэст насельніцтва, шмат каго вымушалі ісці ў
У мэтах лепшай падрыхтоўкі партызанскага руху ЦК КП(б)Б супольна з камандаваннем Заходняга фронту ў сярэдзіне ліпеня 1941 года арганізавалі Вучэбна-аперацыйны цэнтар, дзе ў навучанні будучых партызанаў актыўны ўдзел бралі работнікі НКГБ.
Чэкісты разам з падпольшчыкамі і партызанамі праводзілі тэрарыстычныя акты супраць буйных прадстаўнікоў акупацыйных уладаў, збіралі разведвальныя дадзеныя. Акрамя таго, яны вялі ўлік «предателей и врагов Советской Отчизны», перадусім супрацоўнікаў створанай немцамі мясцовай цывільнай адміністрацыі, якіх каралі смерцю разам з сем'ямі, не шкадуючы ні старых, ні жанчын, ні дзяцей. Удзел інтэлігенцыі ў арганізацыі беларускага школьніцтва, культурнай працы і нават выкананне сялянамі накладзеных на іх акупацыйнай уладай абавязкаў па здачы сельгаспрадукцыі таксама трактаваліся як «измена Советской Родине».
У 1942–1944 гадах НКГБ былі закінутыя дзесяткі групаў, якія акрамя выканання спецыяльных задач павінны былі разам з падпольнымі органамі займацца арганізацыяй партызанскага руху. У складзе партызанскіх аддзелаў, брыгад, злучэнняў, паводле звестак Беларускага штаба партызанскага руху, змагаліся больш за 1850 чэкістаў, з якіх 26 былі камандзірамі і камісарамі аддзелаў і брыгад, 12 — начальнікамі штабоў, больш за 70 уваходзілі ў склад абкамаў, гаркамаў, міжрайкамаў і райкамаў КП(б)Б. Да лета 1944 года ў разведцы і контрразведцы партызанскіх аддзелаў Беларусі працавалі больш за 560 камуністаў-чэкістаў. Яны не давалі разваліцца партызанскаму руху знутры, бо звычайнымі з'явамі тады былі марадзёрства, рабаўніцтва ды іншыя злачынствы партызанаў супраць мірнага насельніцтва.
134. Супраць каго ваявала «Армія Краёва» ў Беларусі?
Армія Краёва была створаная загадам польскага эміграцыйнага ўрада ў Лондане 14 лютага 1942 года. Дзейнасць яе падпарадкоўвалася задачы аднаўлення Польскай дзяржавы ў даваенных межах, г. зн. разам з Заходняй Беларусяй. У розныя перыяды акупацыі Армія Краёва выступала то супраць немцаў і «чырвоных», то на баку іх (гэтак жа вагалася стаўленне да яе нямецкіх акупантаў і савецкага падполля). Фактычна была абраная тактыка збірання сілаў і чакання «адпаведнага моманту».
У 1942 годзе савецкія і польскія партызаны захоўвалі нейтралітэт, супольныя ж акцыі былі рэдкія і абарончыя — супраць карных экспедыцый немцаў, супраць іх гарнізонаў у партызанскіх зонах і г.д. Сітуацыя змянілася пасля загаду Цэнтральнага штаба партызанскага руху 22 чэрвеня 1943 года (за подпісам П.Панамарэнкі), які прадугледжваў ліквідацыю палякаў у савецкіх партызанскіх аддзелах, разрыў супрацоўніцтва з Арміяй Краёвай і раззбраенне яе фармаванняў на тэрыторыі Заходняй Беларусі. У 1943–1944 гадах адбываліся баі паміж савецкімі і польскімі партызанамі на Нёмане, пад Ашмянамі, каля Нарачы і Браслаўскіх азёраў. З свайго боку Галоўнае камандаванне Арміі Краёвай у Варшаве таксама забараніла супрацоўніцтва з «саветамі», але ніколі не было загаду нападаць першымі.
«Барацьба з немцамі» часцей за ўсё зводзілася да вынішчэння беларусаў, якія служылі ў паліцыі, беларусаў-настаўнікаў, службоўцаў і іх сем'яў. Шэраг жа фармаванняў Арміі Краёвай, нягледзячы на забарону Галоўнага камандавання, пайшлі на таемнае
План «Вострая Брама», што прадугледжваў вызваленне палякамі Вільні да падыходу Чырвонай Арміі, не ўдаўся. Частка сілаў Арміі Краёвай у ліпені 1944 года была раззброеная войскамі НКВД, іншыя аддзелы з баямі прарываліся на захад, рэшткі іх пайшлі ў падполле. «Акоўцы», звязаныя з немцамі, адступілі за Нёман і Буг. На Беласточчыне аддзелы «Лупашкі» распачалі адкрыты тэрор супраць беларусаў — знішчалі іх сем'ямі, палілі хаты і цэрквы.
Такім чынам, варта адзначыць, што пры ўсіх зменах палітычнага становішча і тактыкі Арміі Краёвай яе дзейнасць у Беларусі заўсёды была, як правіла, выразна антыбеларускай, была фактычна працягам іншымі сродкамі «санацыйнай» палітыкі даваеннай Польшчы.
135. Што такое Саюз Беларускіх Патрыётаў?
Адным са сведчанняў незгасальнай ідэі адраджэння і незалежнасці нашай дзяржавы быў Саюз Беларускіх Патрыётаў — падпольная моладзевая арганізацыя, якая дзейнічала на поўначы Меншчыны і захадзе Віцебшчыны.
Увосень 1944 года, калі фронт ужо адсунуўся да Віслы, у Глыбокім і Паставах былі адчыненыя педагагічныя вучылішчы. Набіраліся туды хлопцы і дзяўчаты, якія перад тым у часе фашыстоўскай акупацыі вучыліся ў Пастаўскай настаўніцкай семінарыі або ў беларускіх школах, дзе настаўнікі-энтузіясты вялі патрыятычнае выхаванне — праз урокі беларускай гісторыі і літаратуры, гурткі мастацкай самадзейнасці. Трапляючы ў савецкія педвучылішчы, маладыя людзі сустракалі зусім іншае: варожасць да ўсяго беларускага і татальную русіфікацыю.
Найбольш сведамыя навучэнцы пачалі гуртавацца, што нарэшце прывяло да ўтварэння ў педвучылішчах увосень 1945 года нелегальных патрыятычных групаў, якія затым аб'ядналіся ў СБП. Перад бел-чырвона-белым сцягам і гербам «Пагоня» моладзь прымала прысягу: «Я, беларус (імя і прозвішча), уступаючы ў Саюз Беларускіх Патрыётаў, прысягаю перад Бацькаўшчынай і Беларускім Народам, што заўсёды буду верны ідэалам Свабоды і Незалежнасці Беларусі. Калі ж па слабасці сваёй або ліхім намеры я парушу гэтую прысягу і выдам тайну сяброў, няхай пакарае мяне Бог ганебнай смерцю здрадніка Радзімы».
Менавіта свабода і незалежнасць нашай краіны былі галоўнай мэтай дзейнасці арганізацыі. Ейныя сябры займаліся самаадукацыяй і прапагандай сваіх поглядаў сярод прыяцеляў і знаёмых, пашыралі шэрагі аднадумцаў у мясцінах, куды траплялі на працу пасля педвучылішчаў. Рыхтаваліся дзейнічаць не толькі словам — сярод падпольшчыкаў вялася і вайсковая падрыхтоўка.
Не маючы досведу падпольнай работы, без падтрымкі сталых людзей і сувязяў з іншымі нелегальнымі арганізацыямі Беларусі СБП быў асуджаны на правал (тым больш што ў яго шэрагі ўбіўся правакатар). Арышты пачаліся ў лютым 1947 года. Затым былі допыты з запалохваннямі, катаваннямі. Летам і восенню 1947 года, а таксама ў наступным годзе адбыліся судовыя працэсы — у Менску і Полацку. Кіраўнікі Глыбоцкай (Васіль Мядзелец) і Пастаўскай (Мікола Асіненка) групаў, а таксама найбольш актыўныя сябры (Валянцін Лагунёнак і Алесь Юршэвіч) былі прыгавораныя ваенным трыбуналам да расстрэлу, замененага пазней на 25 гадоў зняволення. Такія ж тэрміны атрымалі Янка Бабіч, Тарэнць Еўдакімаў, Пётра Спірковіч, Алесь Умпіровіч.