Адысея наваградскай лекаркі. Саламея Русецкая
Шрифт:
Пасля ўсяго гэтага знясіленая, стомленая жанчына адмовілася ад думкі ехаць у Пецярбург. Яна засталася жыць у валынскім горадзе Дубна. Выдала замуж старэйшую дачку Канстанцыю. Перавезла з Львова ў Камянец-Падольскі сына Станіслава, які вучыўся ў школе. Але вандроўная душа Саламеі зноў клікала ў дарогу. Яна пераязджае ў малдаўскі горад Хоцін [49] , размешчаны недалёка ад Камянца, на Днястры, але з другога боку мяжы, у турэцкіх уладаннях. Тут яна паспяхова лячыла самых розных людзей, але неўзабаве была абвінавачаная ў тым, што дапамагла аднаму жыхару Хоціна ўцячы за Днестр, у Рэч Паспалітую, і зняволеная. Дванаццацігадовы сын, даведаўшыся пра бяду, прыехаў у Хоцін і за грошы дамогся яе вызвалення.
49
Цяпер раённы цэнтр
ЗНОЎ У СТАМБУЛЕ
Пасланцы вялікага янычар-агі * Напад нагайцаў * За манастырскімі мурамі * Прыдворная лекарка султанскага гарэма * Малюнкі жыцця ў сталіцы * Падарожніца збіраецца ў Палесціну
Пра тое, што Русецкая знаходзіцца на турэцкіх землях, даведаўся камандуючы янычарскім войскам — вялікі янычар-ага. Яго пляменніца ў маладыя гады страціла зрок. Янычар-ага паслаў па акулістку сваіх людзей.
Па дарозе з Ясаў у Бухарэст Саламея і яе спадарожнікі праязджалі праз гарадок Факшаны. Стаяў ён на невялічкай рацэ, якая аддзяляла адно ад другога румынскія княствы Малдову і Валахію. У гэтым часе нагайскія татары, якія качавалі па Буджаку [50] , пераправіліся цераз Прут і зрабілі набег на румынскія землі. На другі дзень раніцою, пасля таго як Саламея пераначавала ў Факшанах, слугі паведамілі ёй, што нагайцы схапілі некалькі жыхароў паблізу горада і забралі іх у рабства. Туркі, якія суправаджалі лекарку, хуценька запрэглі ў вазок коней і пагналі іх да праваслаўнага манастыра [51] , які, на шчасце, быў недалёка. Яны паспелі праскочыць у двор, і брама зачынілася.
50
Цяпер паўднёвы захад Адэскай вобласці.
51
Пад Факшанамі ёсць два манастыры: святога Самуіла і святога Яна. Незразумела, пра які з іх ідзе гаворка ў запісках Саламеі Рўсецкай.
За манастырскімі мурамі тоўпіліся дарослыя і дзеці, мужчыны і жанчыны. Яны голасна гаманілі, радуючыся, што ўратаваліся ад смерці. Рыкалі сагнаныя ў манастыр каровы, ржалі коні, бляялі авечкі. Туркі, верныя Саламеіны слугі, ледзь знайшлі лапік вольнага месца (і то папярэдне разагнаўшы жывёлу і паціснуўшы людзей), каб паставіць вазок.
3 вышыні манастырскіх сцен было відаць, як нагайскія коннікі ўварваліся ў мірны горад, рабавалі, бралі ў палон жанчын і дзяцей, зганялі скаціну і коней. Качэўнікі падпальвалі дамы. Едкі дым слаўся над Факшанамі…
Дзевяць дзён і начэй доўжылася аблога. 3 царквы даносіўся мерны звон, спевы манахаў, якія пасылалі малітвы ўсявышняму дзеля збавення ад бязбожных «агаран» [52] . А, па іроніі лёсу, іншыя «агаране» — туркі, разам з румынамі баранілі манастырскія муры ад качэўнікаў.
Саламея падчас аблогі сядзела ў вазку. Нарэшце туркі і румыны паслалі нагайцам выкуп: рысістага каня, золата, дарагія футры, і толькі тады атаман з войскам адступіў ад сцен манастыра. Пасля таго, як аблога скончылася, ужо знаёмаю дарогаю лекарка са сваімі спадарожнікамі рушыла на поўдзень.
52
Гэтак праваслаўныя называлі даўней мусульман.
У турэцкай сталіцы Русецкая хутка заваявала давер і павагу, бо надта паспяхова лячыла сваіх пацыентаў і пацыентак. Пляменніцу вялікага янычар-агі яна пазбавіла ад слепаты за сорак дзён. Лячыла таксама сёстраў султана Мустафы III Айшэ і Асму. Яе парады і дапамога былі патрэбныя і ў султанскім гарэме, куды яе часта запрашалі. Неўзабаве Русецкая стала прыдворнай лекаркай гэтага гарэма.
У 1760 годзе разам з пасольствам Рэчы Паспалітай у Стамбул прыехаў васемнадцацігадовы сын Саламеі Станіслаў, які выхоўваўся ў Камянцы-Падольскім. Маці вельмі прасіла сына застацца з ёю, але ён не паслухаўся і паехаў назад на Украіну [53] .
53
Станіслаў
Засмучаная адмоваю, Саламея вырашыла наведаць Палесціну і Егіпет — «святыя мясціны», каб суцешыць душу і сэрца. Ці здзейсніла яна свой намер, нам невядома.
Збіраючыся ў Палесціну, Русецкая падае надзвычай цікавыя звесткі пра жыццё краіны, апісвае звычаі хрысціян-маранітаў, якіх памылкова называе «куртамі», звычаі «гюрджыяў» (грузін), армян, «хабешаў» (абісінцаў). 3 чужых слоў расказвае аб паломніцтве мусульман у Меку, пра выкуп, які мусілі плаціць бедуінам, каб тыя іх не рабавалі.
Русецкая маляўніча апавядае пра тагачаснае жыццё ў Стамбуле. Яна расказвае пра свята ў сталіцы, наладжанае ў гонар нараджэння дачкі султана. У гэты дзень рамеснікі праносілі па вуліцах сімвалы сваіх рамёстваў. Горад быў упрыгожаны рознакаляровымі тканінамі і дыванамі. Увечары над морам зіхацелі агні феерверкаў. Увесь Стамбул быў ілюмінаваны.
Адзін з раздзелаў запісак — нібы кароткі праваднік па еўрапейскай частцы Турэцкай імперыі, зроблены Русецкай для сваіх небагатых землякоў. Яна тлумачыць чытачу, што шлях з Украіны ў Стамбул даволі бяспечны і танны. Дарога з Хоціна ў Ясы займае пяць дзён, ад Ясаў да Бухарэста — восем дзён, ад Бухарэста да Джурджу па Дунаі — адзін дзень, а адтуль да Стамбула 35–18 дзён па сушы. Па моры, на яе думку, дарога больш хуткая і танная. Саламея называе кошт на праезд паміж гарадамі імперыі і адзначае, што заможнаму чалавеку, вядома, лягчэй праехадь праз Турцыю, бо ў яго больш сродкаў.
Аглядам жыцця ў сталіцы Асманскай імперыі канчаюцца запіскі Саламеі Русецкай. Далейшы лёс гэтай адважнай і авантурнай жанчыны-падарожніцы нам невядомы.
ПАПЯРЭДНІЦА СЛАВУТЫХ АВАНТУРЫСТАЎ
Маладзейшыя сучаснікі Саламеі Русецкай, вядомыя авантурысты XVIII стагоддзя граф Сен-Жэрмен, шэвалье д'Эон, Казанова, герцагіня Кінгстон, Каліёстра, Месмер, якія праславіліся сваімі прыгодамі пры еўрапейскіх дварах, былі прадстаўнікамі паўнапраўнага на той час дваранства. Іх апісанні ахоплівалі жыццё вышэйшых слаёў грамадства, не апускаліся да дробязяў штодзённага жыцця нізоў.
У адрозненне ад іх Русецкая ўваходзіла ў палацы з чорнага, а не з параднага ўвахода. Ёй, чалавеку нешляхетнага паходжання і рамяства, былі адчыненыя дзверы не ў залы і гасцёўні, а ў людскія, дзіцячыя і спальный пакоі — туды, дзе знаходзіліся хворыя. Прадстаўніца трэцяга саслоўя, яна апісвае не шыкоўнае жыццё маёмасных людзей, а клопаты пра кавалак хлеба для сябе і сваіх дзяцей. Відаць, гэтая «проза жыцця» і надае каштоўнасць запіскам лекаркі.
Падарожніца адзначала і тое, што бачыла сама, і тое, што гаварылі вакол. Часам яна называе імёны тых, ад каго пачула тую ці іншую гісторыю. Ад шляхціча Якубоўскага, напрыклад, даведалася пра Мазепу, ад кіеўскага каменданта Касцюрына, генералаў Харвата і Глебава [54] гісторыю пеўчага, апасля графа Кірылы Разумоўскага.
54
I. Касцюрын пазней быў генерал-аншэфам, обер-камендантам Пецярбурга і сенатарам. I. С. Харват-Аткурціч быў адным з ініцыятараў перасялення аўстрыйскіх сербаў у 1751 годзе на тэрыторыю так званай Новай Сербіі (цяпер у складзе Кіраваградскай вобласці). Генерал-маёр артылерыі Глебаў у 1752 годзе межаваў землі для рассялення там сербаў.
У сваіх меркаваннях аб Расіі, як і аб іншых краінах, Русецкая абапіралася на звесткі, набытыя пры двары манарха і ў дамах магнатаў, што надае яе запіскам пэўную абмежаванасць. Так, малюючы эпізоды прыдворнага жыцця, расказваючы аб змене імператараў у Расіі, аб прыходзе да ўлады Анны Іванаўны, а пазней Лізаветы Пятроўны, аб магутным уплыве фаварытаў Бірона і Разумоўскага, Саламея трактуе падзеі з пазіцый, прынятых пры царскім двары. 3 дакументаў вядома, што ў Пецярбурзе «спакой для добрых людзей хадзіць і ездзіць» захоўваўся зусім не так, як піша Русецкая. Менавіта ў часы валадарання царыцы Анны Іванаўны паліцыі і арміі давялося ўзмацніць сваю дзейнасць, каб навесці парадак у сталіцы — настолькі пачасціліся выпадкі рабавання.