Бiльярд а палове дзесятай
Шрифт:
"Я не паеду на асвянчэнне, — падумаў Роберт, — бо я не замiрыўся, не замiрыўся з тымi сiламi, на якiх ляжыць вiна за смерць Фэрдзi, якiя, правiнавацiўшыся ў смерцi Эдыт, пашкадавалi Святога Севярына; я не замiрыўся, не замiрыўся нi з самiм сабой, нi з самiм духам замiрэння, якi Вы будзеце прапаведаваць у сваёй урачыстай казанi; не сляпая паслухмянасць разбурыла ваша роднае прыстанiшча, а нянавiсць, якая не была сляпою i якая так i не спарадзiла ўва мне раскаяння. Прызнацца, што гэта ўчынiў я? Я мусiў бы зрабiць балюча майму бацьку, хоць ён невiнаваты, i, напэўна, майму сыну, хоць i ён таксама невiнаваты, i Вам, вялебны ойча, хоць i Вы нiзвання не вiнаватыя, — хто ж тады вiнаваты? Я не замiрыўся са светам, у якiм адзiн жэст рукi альбо няслушна зразуметае слова можа каштаваць каму-небудзь жыцця".
Уголас жа ён сказаў:
— Вялiкi дзякуй, вялебны ойча; гэта будзе мне вялiкая радасць — узяць удзел у Вашай урачыстасцi.
"Я не прыеду, вялебны ойча, думаў стары Фэмель, бо на тым фэсце мне давядзецца выконваць ролю свайго ўласнага помнiка, а не таго, хто я сапраўды — стары чалавек, якi сёння ўраннi даў даручэнне
13
Даруйце (англ.).
Падмацуйце сваё сэрца харалам, вялебны ойча, падумайце як след, цi сапраўды Вы замiрылiся з тым духам, што разбурыў кляштар".
— Вялiкi дзякуй, вялебны ойча; гэта будзе нам вялiкая радасць — узяць удзел у Вашым фэсце, — сказаў стары Фэмель уголас.
Ад лугоў i нiзiн ужо цягнула прахалодаю, сухое бурачнае лiсце павiльготнела, пацямнела, абяцаючы багаты ўраджай; злева, па-над рулём, бялявая галава Ёзэфа, справа — абедзве цёмнавалосыя галовы дзяўчат; машына цiха iмчалася ў напрамку горада; цi нехта дзесьцi заспяваў песню: "Мы жалi збожжа"? Яна здавалася гэткай самай несапраўднай, як i зграбная вежа Святога Севярына, расплывiстыя абрысы якой вiднелiся на даляглядзе; Марыяна зноў загаварыла першая:
— Ты не паедзеш праз Додрынген?
— Hе. Дзядуля хацеў ехаць праз Дэнклiнген.
— Мне думалася, мы паедзем самай кароткай дарогай.
— Калi мы а шостай вернемся ў горад, — сказала Рут, — у нас будзе яшчэ досыць часу; за гадзiну мы добра паспеем пераапрануцца.
Размова маладых людзей, нiбы цiхi шэпт з глыбокiх цёмных штольняў, дзе засыпаныя зямлёй гарнякi iмкнуцца падбадзёрыць адзiн аднаго: "Бачу святло…" — "Ды не, ты памыляешся…" — "Але я i праўда бачу…" — "Дзе?" "Цi ты не чуеш стуку? Гэта ратавальная брыгада…" — "Я нiчога не чую…"
Цi не занадта гучна мы гаварылi ў гасцёўнi абацтва?
Нядобра вызваляць формулы з закасцянеласцi, надаваць формулам слоўную форму, а ўспамiны ператвараць у пачуццi; пачуццё можа забiць нават такiя добрыя i суровыя рэчы, як любоў i нянавiсць; цi праўда гэта, што на свеце некалi жыў адзiн гаўптман, iмя якога было Роберт Фэмель, якi так добра валодаў жаргонам афiцэрскiх казiно, так дакладна прытрымлiваўся тамтэйшых звычаяў, заўсёды, згодна з пратаколам, запрашаў да танца жонку самага старэйшага званнем афiцэра, умеў нягучна, але выразна абвяшчаць тасты "за славу нашага дарагога нямецкага народа"; шампанскае, ардынарцы, гульня ў бiльярд; чырвонае на зялёным, белае на зялёным; i аднаго вечара перад iм апынуўся з кiем у руцэ пэўны чалавек, якi, усмiхнуўшыся, сказаў яму: "Лейтэнант Шрыт; як бачыце, таксама, як i Вы, спецыялiст па выбухах; з дапамогаю дынамiту бараню заходнюю культуру". Ён не ведаў, што такое душэўныя пакуты, умеў чакаць i эканомiць; яму не трэба было зноў i зноў мабiлiзоўваць сэрца i пачуццi, ён не ўпiваўся трагедыяй, даўшы клятву, што будзе падрываць толькi нямецкiя масты, толькi нямецкiя дамы, што ад яго рук нават нiводная шыбiна не пацерпiць у расейскай хаце; чакаць, гуляць у бiльярд, не казаць нiводнага лiшняга слова… I, нарэшце, у святле веснавога сонца мы ўбачылi яе, нашу вялiкую здабычу, якой мы так доўга мусiлi чакаць, — абацтва Святога Антонiя; а на даляглядзе вiднелася i iншая здабыча, якая потым выслiзнула з нашых рук, — Святы Севярын.
— Hе едзь так хутка, — цiха сказала Марыяна.
— Прабач, — адказаў Ёзэф.
— А навошта мы едзем у Дэнклiнген?
— Дзядулi туды трэба, — растлумачыў Ёзэф.
— Ёзэф, — сказала Рут, — на машыне ў гэтую алею заязджаць няможна; хiба ты не бачыш шыльдачкi: "Толькi для мясцовых чыноўнiкаў"? Ты што, таксама мясцовы служачы?
Вялiкая дэлегацыя — гаспадар, сын, унук i будучая ўнучкава жонка спускалася да зачараванага замка.
— Hе, не, — сказала Рут, — я лепей пачакаю тут. Пакiньце мяне тут, калi ласка.
Вечарамi, калi я сяджу разам з бацькам у гасцёўнi, бабуля б магла быць з намi: я чытаю, ён папiвае вiно, корпаецца ў скрынках сваёй картатэкi, раскладае перад сабою, нiбы пасьянс, фотакопii памерам з дзве паштоўкi; заўсёды карэктны, ягоны гальштук добра завязаны, на камiзэльцы нiколi нiводзiн гузiк не расшпiлены: нiколi не ператвараючыся ў добранькага татуся; ён стрыманы i заклапочаны; "Цi патрэбны табе кнiгi, сукенкi, грошы на паездкi; ты не сумуеш, мая дзетка? Можа, хочаш куды схадзiць?
— Што, тата?
— Давай паедзем.
— Зараз, вось так адразу ж?
— Ага. Hе хадзi ў школу сёння i заўтра; мы паедзем недалёка, толькi да Амстэрдама; цудоўны горад, дзiцятка; цiшыня, вельмi дружалюбныя людзi… трэба толькi ведаць iх.
— Ты ведаеш iх?
— Ведаю, дачушка; я ведаю iх. Цудоўна гэта: гуляць вечарамi ўздоўж каналаў… Вада, нiбы шкло… Шкло. Цiшыня. Ты чуеш, якiя тут цiхiя людзi? Нiдзе на свеце гэтак не шумяць, як у нас: усё нешта крычаць, лямантуюць, голасна выхваляюцца. Табе не будзе сумна, калi я схаджу i пагуляю яшчэ ў бiльярд? Давай пойдзем разам, калi гэта можа цябе пацешыць.
Я нiколi не магла зразумець таго захаплення, з якiм сачылi за ягонай гульнёю i старыя, i маладыя; сярод клубаў цыгарэтнага дыму, паставiўшы побач з сабою на борцiк кухаль пiва, ён гуляў у бiльярд, у бiльярд; цi яны сапраўды былi з iм на «ты», а можа, гэта проста адметная рыса галандскай мовы, што iхнiя звароты да яго пачыналiся быццам бы з «ты»; яны ж ведалi, што яго iмя — Роберт; гук «р» яны пракатвалi праз нёба, нiбы цвёрдую карамельку. Цiшыня. Гэтулькi шкла на каналах. Рут мяне завуць, я — напалову сiротка: маёй мацi было дваццаць чатыры, калi яна памерла; а мне тады было тры гадкi, i калi я думаю пра яе, то думаю пра семнаццаць цi пра дзве тысячы год; дваццаць чатыры — гэта не тая лiчба, якая падыходзiць да яе; толькi менш васемнаццацi цi больш васьмiдзесяцi; мне заўсёды здавалася, што яна бабулiна сястра; я ведаю тую вялiкую таямнiцу, якая пiльна ахоўваецца: бабуля звар'яцела, i я не хачу бачыць яе, пакуль яна застаецца вар'яткай; яе вар'яцтва — падман, смутак, схаваны за тоўстымi мурамi; я ведаю гэта, п'янею часта ад гэтага i плаваю ў хвалях падману; усе жылыя пакоi дома нумар восем па Модэстгасэ населеныя зданямi. "Падступнасць i каханне"; дзядуля пабудаваў кляштар, бацька яго ўзарваў, Ёзэф адбудоўваў яго нанова. Што мне да таго: вы б вельмi здзiвiлiся, калi б уведалi, як мала мяне гэта кранае; я бачыла, як з падвалаў выносiлi трупы, а Ёзэф спрабаваў давесцi мне, што гэта хворыя i iх вязуць у шпiталь; але хiба хворых ускiдаюць, як мяхi, на грузавiк? А потым бачыла, як настаўнiк Крот на перапынку ўпотайкi заходзiў у клас i краў з ранца Конрада Грэца хлеб з маслам; я ўбачыла Кротаў твар, i мяне ахапiў смяротны жах; я малiлася: "Прашу Цябе, Божухна, не дапусцi, каб ён мяне тут убачыў; прашу i малю Цябе…", бо я ведала, што ён мяне заб'е, калi ўбачыць; я стаяла за класнай дошкай: шукала там сваю запiнку для валасоў, i ён мог убачыць мае ногi, але Бог злiтаваўся з мяне: Крот мяне не заўважыў; мне быў вiдзён яго твар i яшчэ было вiдно, як ён адгрыз кавалак хлеба, а пасля выйшаў з класа; таго, каму давялося бачыць гэткiя твары, разбураныя абацтвы ўсхваляваць ужо не змогуць; i тая камедыя, што адбылася пазней, калi Конрад Грэц разгледзеўся на крадзеным i Крот пачаў дамагацца ад нас, каб мы прызналiся: "Дзецi, будзьце сумленныя, я даю вам пятнаццаць хвiлiн; да таго часу вiнаваты павiнен прызнацца, iначай… яшчэ восем хвiлiн, сем, шэсць…", i тут я паглядзела на яго; ён напаткаў мой позiрк i кiнуўся да мяне: "Рут, Рут, ты гэта зрабiла, ты?" Я затрэсла галавою, потым пачала плакаць, бо мяне зноў ахапiў смяротны жах; а ён сказаў: "Божа мой, Рут, будзь сумленная". Я б ахвотна ўзяла гэта на сябе, але тады б ён здагадаўся, што я ўсё бачыла, таму я, плачучы, трэсла галавою; яшчэ чатыры хвiлiны, тры, дзве, адна, усё… "Вы, праклятая хеўра злодзеяў, хеўра лгуноў; зараз напiшаце мне дзвесце разоў у сшытках: "Красцi няможна". Ах, вы тут са сваiмi абацтвамi! Я мусiла захоўваць куды больш страшныя таямнiцы, вытрываць смяротны жах… трупы, нiбы мяхi, ускiдалi на грузавiк.
Чаму яны так халодна размаўлялi з гэтым добрым абатам? Што ён такое зрабiў — забiў каго, украў у каго-небудзь хлеб з маслам? У Конрада Грэца было харчоў удосталь, ён еў пячоначныя паштэты i зялёны сыр з белым хлебам; якi гэта д'ябал пасялiўся раптам у душы нашага цiхманага i разумнага настаўнiка? Смерць стаiлася памiж яго носам i вачыма, памiж носам i вуснамi, памiж вушамi; трупы, нiбы мяхi, ускiдалi на грузавiк, i мяне забаўляла, калi бацька, стоячы каля вялiкага плана горада, кпiў з бургамiстра: маляваў свае чорныя знакi i казаў: "Усё да д'ябла прэч! Падарваць!"; я люблю яго, люблю яго не менш i цяпер, калi пра ўсё ведаю; цi Ёзэф пакiнуў цыгарэты ў машыне? Я ж неяк бачыла чалавека, якi аддаваў свой заручальны пярсцёнак за дзве цыгарэты… за колькi цыгарэт ён аддаў бы сваю дачку, за колькi — жонку? Ha яго твары быў цэннiк: дзесяць, дваццаць цыгарэт… З iм можна было пра ўсё дамовiцца; з такiмi людзьмi заўсёды можна дамовiцца; мне вельмi шкада, тата, але мёд i хлеб былi мне смачныя i пасля таго, як я даведалася, хто гэта зрабiў. Мы хочам i надалей гуляць у бацьку i дачушку — кожны наш крок вывераны, як пад час танцавальнага конкурсу. Пасля пачастунку ў кляштары варта было, па праўдзе кажучы, прайсцiся, падняцца на пагорак Казакен; Ёзэф, Марыяна i я наперадзе, дзядуля — за намi — як штосуботы.