Бурятские народные сказки. Бытовые
Шрифт:
— Ун aha н модоной хатангир орбон ааб даа.
— Яахадаа?
— Ши юу ярнжа байнаш! Хахалхада зартагай болодог юи,
харуулдахада сэбэр болодог юм. этэлхэдэ иилэбэри гарадаг
юм. Зйхэдэ шэрээ болодог юм, — гэбэ.
Амбан гэдэнь тороод, улагашан ууаар, амган тээшээ хилам гэжэ Хараад:
— Минии дэнзэтэй малгайе абажа гэлши, — гэбэ. Тиигээд
малгайнгаа дэнзын шрэ харуулаад:
— Энэ юун бэ? — гэжэ асууба.
— Улаан шэлээр минии урда орохомни Тээ гш? Ярнха саг болоо haa, би яринаа, — гэбэ.
Тиигэжэ бодомжогуйгр дуугархадань,
— Амбанай урдааа ама юундэ гарабаш? — гэбэ.
— Гэргэн аа! Зугр, зугр! Шамаар турэ барюулха гэжэ абаа бэшэ, харин тлыеш абаха гэжэ абаан байгаа бэзэ, — гэжэ Хабшаг Норбын дуугархада, амбан хэлэхэ гэгй болохо-доо, амаа ехээр ангайн энеэгээд, Хабшаг Норбые хундэлхын ехээр хндэлжэ, дэш гэхэ.
Хабшаг Норбо нэгэ хоноходоо нэгэ амбаниие торгобоб гэжэ урмашаад, хоёрдохи амбанайда ошобо ха. Амбанай амган уг-тан гараад:
— Манай тэмээн ботоголоод байна. Хл сзэртэй, — гэжэ хо-
рибо ха.
— Бурханай шаби ботогоноо доро болоо гу? — гээд, Хабшаг Норбо гэртэнь орохоор тэглнэ. Хурдан хурса гэтэй хн энээн тойромнай бии болоо гэжэ дуулапан хадаа амбан уулза-хагйе бодоод:
— Манайхи хл сээртэйбди, — гээд урдааань тлхинэ ха. Хабшаг Норбо дэнэйнь богоо дээрэ хэбтээд:
— Сээргй сээжэ гэртэ байг, сээрТэй хул газаа байг, — гэжэ дуугархадань, амбан яахашье аргагуй болоходоо, оруулха баа-тай болобо. Хабшаг Норбо орооор сэхэ амбанай ямбата шэрээ дээрэ уушаба. Амбан ябан уужа:
— Ноён, шамда хэн уудал угб? — гэбэ.
— Зон гээн юм! — гээд — Танда нохой луудал хэн гээн ааб? — гэжэ асуухадань, амбан угэ дуугуй Хабшаг Нодбодо тороод уужа гэбэ.
Хабшаг Норбо арад зоной дундааа гараан хбн хадаа амбан ноёд, ламанарые хурдан хурса угр торгоожо, хн зоной дунда хундэтэй ямбатай ябаан юм гэхэ.
36. ХОЁР СЭСЭШЛ
Далайн урда биидэ Хори до нэгэ Бажага Сэсэн гэжэ ябаан байгаа. Далайн хой-то биидэ ошшо сэсэ буляалдахам гэжэ тхро ха. Ябха дээ-рэн эхэн: "Сагаа дуаажа уужа, баруун талдаа уужа ябыш-таа", — гэбэ. Тиихэдэн сагаа дуаажа уугаад, баруун талдаа уна. Эхэн ябха тээшэн урр зарга хэлээем ха. Эхэдээ хэл-эн хуурын дуулаад:
— Нэгэ тогоони архида огтохоб гэжэ аннабойб, нэгэ ху-ни хртэ боогдохоб гэжэ паннабойб, — гэжэ Бажага Сэсэн хэл-нэ ха. Ц
Тиихэдэн эхэн:
— Ехэ хэлэнхаар, ехээ нхэг гэымбой даа, ендэшхэ ехэ ама хэлэшхэбаабштаа, — гэжэ хэлээ.
Гараад далайн хойто биидэ ябхаараа ошоо гэхэ. Далайн хойто биидэ ябахадаа, пеэрбэ захайн Яйлда захайн гэри газаа ошобо. Ошоод, газаан морёо уяха хрээ хабшалгашха баэ. Хаанаа морёо уяхым, хаб харанхыдаашхэ эндэ ерэбэ губ гэжэ гайхажа хаража байна. Тнижэ байхадан нэгэ басаган га-шараа.
— Еидэ байшээбтэ, орыт, — гэнэ.
— Орхош хэрэг бээ Ьан даа, уа уугаа болоо аа упан байхы? — гэжэ урна.,
— Байха, орыт, — гэбэ.
— Орходоо морёо хаана уяхыб? — гэжэ урба. Тиихэдэн:
— Саантнай убэл зун хоер байгаа, тэндэээ уягты, — гээд ор'жо арлишаба.
Тиихэдэн бэл зунхоёри хаанаа, юунаан уяхым гэжэ, тэрэ хоерын хааным гэжэ гайхажа бааа байшаба.
"Ай, энээнээ убэл зун хоёр гээгшэм", — н гэжэ ая ойлгожо, тэндээн морёо уяад ороо.
Ороод, ундаа харяагаад, гараад ябаа ха саашаа. Ябажа ябахадаа нэгэ айли газаагуур гархадан, нэгэ хгшэи неэгээ аажа
ууна.
Хажуудан ошоод*.
— неэн тэй болог1 — гэжэ дуугарба.
— рр болог! — гэбэ.
Харжа байхадан тэрэ хгшэниин хупайхан дал дээрээ тгдэ
ршээн, тэрэн далбайжа харатдажа байтаа. Тэрээни адаг-
лажа, онжожо, тэрэ хгшэнн:
— Хай, суурхай харагша неэ бэдэржэ ябыман, хараа
бэйт? — гэжэ урна.
Тэрэ хгшэниин таагаад, намайе бэеым бэеээм урба, адаг-лаба, онжобо гэжэ:
— Харааам, мэнэ ая хойшо гарна ан, хойнооон ххэ буха дахажа гарна бэлэй. нэдхэм гэжэ хамар дээрээ шээлгэ-жэ, хоншоор дээрээ баалгажа гарна бэлэйл, — гэбэ.
Тиихэдэн Бажага Сэсэн тороод, хр хэлхэ хрээ олжо ядаад, абжэбээ арлишээ. Тиихэдээ шэбшэжэ ябана зуураа: "Маамамин ехэ ама хэлэбэш гээниин тудаба ха. Энэ ээыдэ тор-ходоо, нээрээшхэ хамар дээрээ бааЛгаантай адли, торон торон гэжэ эзы хндэ торшобоб", — гэжэ саашаа ошобо.
нгэйн голи хэжэ ябахадан, Хурсангайли хойкхоно ёогэнэ гэжэ нэрэтэй ганса модон уудаг байгаа. Тэрэ ёогэнээе схэ гэжэ харгаяаан гаржа Бажага Сэсэн ябаа ха. Тиихэдэн саан-аан энидли эмээл морьтой хн ержэ ябба. ёогнээн хажуу-дэ хоюулан ушараа ха. Ушараад ла бэе бэеэ "хэн гээшэбшэ" | тэжэ уралсана. уралсахадаа, нэгэниин Далайн урда биитъхэ Бажага Сэсэн болобо, нгдэн Далайн хойто бэеын арын хара ашабгаан Баалхан Сэсэн болобо.
Хоер сэсэшл тэндээ сэсээ буляалдаба. Тиихэдээ абхан адли, зэбхэн зэргэ, бэе бэеэ ээ торгобо. Мориноон бу^'жа бай-жа зугаалба. Зугаалжа, зугаалжа нгэрхэд дэлхэйн хн хааным гэжэ уралсажа, тиихэдэн Бажага Сэсэн хэлэхэдээ: "Нара гарха згтэ" — гэбэ. Баалхан Сэсэниин: "Нара орхо згтэ", — тээд хоюулан буляалдашаба. Тиигээд буляалдажа байхадан хэншхэ альниин зб, альниин бурууб гэжэ илгаха хн бээ, тэ-дээндлн мэдэхэшхэ хн бээ. Тиигээд хуюуландаа Турайн сд-тэ гэе гэжэ збшээд ха.
Турайн сы ноёд харжа пуухадаа "ааалхан Сэсэн нтэёо хэлээ, Бажага Сэсэн буруу хэлээ" гэжэ рьёо хбе худлаар хэлэбэ, буруу гэжэ хэлхэеэ ая бээ гэжэ, дэлхэйн хн нара орхо згтымэ гэжэ буруу эршыдлээ ха. Баалхан Сэсэн нээрээ зб ойлгоым байна, дэлхэйн хн нарани орхо згтымэ гэжэ тэрэ сэ-Сэшлдэ сы ноёд дуулгаа. Тиихэдэн Бажага Сэсэн сы ноёд худалаар сд хээ гээд сы эгээ ехэ ноёндо:
— Мэдээбээ бэшэ мэдээш, ойлгообээ бэшэ ойлгоош, тэрэ мэ-дэжэ байгаад худалаар хэлээндээ юушбээ, аша гушабээ хо" соржо, дээ Xjaaxaui, — гэжэ хараашхээ.
Тэрэн нтэёо хооон байшыма гээд даа тэрэ хун.
Тиихээ хойшо сууы забарта сууы ноёдоо болхо гэршэш болон хун худлаар хэлхэбээема гэжэ хэлулымэ.
Бажага Сэсэн буляалдаад, тиигээд зарьма газарын тороод, торохо газараа суудтэ худлаар хэлуулээд, зуб байгаад худал' гуулээд, ехэ урайгшабээ, гомдолтой гэртээ. харяа гэхыма.
37. ХАРААД УУГААРАЙ