Бурятские народные сказки. Бытовые
Шрифт:
Урда сагта нэгэ хомхой хобдог/баян ажа"ууан гэхэ. Тэрэ барлаг зарасанартаа хатуу зэбнээр хандажа, улэн хоооор байлгадаг байгаа ха. Тиигэжэ тэдэнэрээ хашажа байанаа айл тосхондо, хн зондо эли гаргахагй, мэдулхэгй гэжэ ехэ оролдодог байгаа. Нюу нюутараа нюрганай забараар, хабша хабшатараа хабанай забараар гэдэгтэл, энэ муухай хэрэгынь арад зондо дуулдаба. Арад зоной дунда хурса нюдэтэй, онор шэхэтэй хунууд олон ха юм. Ухаа айнтай, ульгам хэлэтэйшье хунууд олон.
Нэгэтэ ехэ ноён ерэхэнь гээн ураг суу дуулаан баян ухаа мэдээ алдажа, тэрэ ерэжэ ябаа ноёной нюдэ
Уданшьегуй ээргэшээ гурбан моритой, уран гоёор хээн дрбэн мртэй тэргэтэй, ялагар медальтай, ямба ехэтэй ноён гурбан хонхо ханхинуулпаар баянай газаа хурэжэ ерэбэл даа-
Баян эзэн айлшанаа альган дээрээ ргэхэ наагуур дээрэ доронь орожо, дохин байжа амаршалба. Тэргэээнь буул* гажа, тээг жуузада уулгаад, шиираг шамбай тургзн дрбэД'] хбдээр тэллэн, ноёниие гэр тээшээ залажа ябана. Тиигэжэ ябахадаа баян ноёной хойнонь орожо: "Бараг ууна гут? Хатуу дэншээ бэшэ гу?" — гэжэ урасагаан ябана. Томоотой янзаар сэлдыжэ ууан ноён гэнтэ гэдэгэд гээд, муухайгаар хэшхараад, жууза дээрэээ мухарин унашаба.
— Юун болобо гээшэб? — гэжэ мэгдээн тэбдээн баян у-
144
1
бв тореод, ур дарагдаад, ун зайлашан алдаба. Уна-
ан ноеноо хлыень тэбэрижэ таалан байба.
Ушарынь юуб гэхэдэ, баянай буруудые хаража ябаан барлаг баахан хбн ноёной тэллжэ ябаан жууза доро шур" гажа ороод, дорооонь шобхо модоор ноёной хондолой руунь
хадхажархиан байгаа.
Тэрэ бэлгэн барлаг хбе тэндэнь барижа:
— Ubi г аз ар а й хара бэдьхэ! Хаанааа гаража ерээд, иимэ муухай, аюултай ааша гаргабаш? Нюрганайнгаа ара шулуу-лаадйд алахагйш. Газарай габааа гараан гай! — гэжэ баян эзэн шд зуун, ыень зулгаажа оробо.
— Баян баабай! гыемни шагнажа ерээд, зэмэлхэ хадаа ээмэлыт! — гэбэ.
— Юу хэлэхээ ^анаабши, хэлэ! — гэжэ ая хул дээрээ бо-дожо ябаан ноён ураба.
ШЩ: Хурмастые, сошооон хн баяжадаг юм гэжэ дуулаалби. Теэд талаан боложо, хурмастые харахадаа тон ехээр баярлажа сошооболби. Та, ндэр ехэ хурмаста, хайрада ршгыт! — гэжэ барлаг хбун. ноёной урдапаа мэхэтэйхэнээр хараад, дохиго* нон байба.
Ямба ехэтэй, ялагар медальтай ноён "хурмаста" рлээн-дээ уур сухалаа таража, жууза дээрээ лаб забилан ууха зуураа:
— Зуб даа, би хурмасташни гээшэб! — гэжэ томоотой б-дн хоолойгоор хбндэ хэлэбэ.
Хажуудаа байан б триэн баянда хандан хэлэбэ:
— Энээхэн хубууе зэмэлхэ хэрэггй. Энээндэ нэгэ эеы гэр, хоёр аамхай неэ, ш гурба-дрбэн хони, унаха мори гд табп, — гэжэ захйрба.
— Эдэ бгэд хурмаста тэнгэриээ ршвогдзбэ гэжэ ойл-Тоорой, — гэжэ ноён барлаг хбндэ хандаба.
Баянай досоо хэды хара буубашье ноёной захиралтые яаха-шье аргагй дргээ зн. "Газарай габааа гараан гай гарза болобо", — гэжэ амгандаа шэбэд гээд, шэг шарайгаа хубнлч ган шомшорбо. Тиигээд ноёной хажууда нэгэшье хуни не дтэ-ллбэгй.
27. БАЛДАН СЭНГЭ
Урдань нэгэ нютагта баабайн
эн гэдэг. Балдан Сэнгэ хаанашье ябахадаа, ямаршье сэсэн ухаатай хун и не рынг унэгэн мэхэдээ оруулдаг байлан юм. Тиимэээ оршон тойрон байгаа олон нютагуудта баабайн хбн Балдан Сэнгэ "унэгэн мэхэтэ" гэж^э суурхаан юм гэдэг. Теэд нэгэтэ Балдан Сэнгэ муу сагаан мориёо унаад, ехэ яаралтай гйлгэжэ ябахадань, нэгэ эхэнэр тархи дээрээ табан тамгын тогоо ргд ябатараа:
— Эй, Балдан Сэнгэ, намайе мэхэлхэ гылши, — гэжэ хаш-хархадань,
Балдан Сэнгэ: |ff
— Шамайе мэхэлхэээ байтагай тэнгэридэ тймэр гараад, тон слгй зониие зарлажа яаралай ехэ яаралтай ябанаб,—
гэбэ ха.
•"Тэрэ эхэнэр:
— Алим, алим? — гээд, д тэнгэри хараха зуураа тогоо-гоо хаха алдаан байгаа.
Баа нэгэтэ Балдан Сэнгэ нуурай эрьедэ "бэеэ зааад", Щабааан дээрээ малгайгаа табяад, нуурай боро шабараар "уха хэжэ байтарань хоёр наранай хоорондо тбиие гурба той-родог тнтэй халюун моритой Тарган Тарба гэжэ алдартай хн хажуудань туласа ерээд:
' Балдан Сэнгэ, Балдан СэнгЭ, намайе мэхэлыш, — гэбэ. Yrbi даа, би мн мэхэлжэ шадахагй байнаб, мэхэлдэг номоо гэртээ мартаад, — гэбэ.
Мэхэлдэг номоо гэрээ асараад, намайе туршал даа, — Д. нгдэхинь алаха андахаар бэшэ байна.
гы даа, гэрни холо, слшье гы байнаб, — гэнэ.
— Минин морёор ошоод асарыш, би хлеэгээд байууб,—
гэбэ., и /_1
— Зай, яахаб, тингэоэл тшшуу, юрэл энэ малгай дором алтан шубуун бии юм, бу гаргаарай. Хэрбээ зэхэеэ анабал, доогуурань "гараа хээд, баряад узээрэй. Теэд намайе хулезжэ ' ядабал энэ бухым унаад, урагшаа, хаража ум гэжэ сохёод, хойшоо хаража хом гэжэ сохёод ябаарай, — гээд Балдан Сэнгэ тэрэ хунэйнг мориинь унаад, арилшоо пэн.
Мунхи Тарбамнай хулеэжэл байба. Нэгэ саг, хоёр саг… табан, зургаан саг болобо. дэшын боро хараан болобо ха даа. Мнхи Балдан Сэнгэ байхагуй. Теэд Тарбын хулеэжэ тэсэхэ аргань алажал байан хэбэртэй. Малгай дорохи алтан \ шубууе онирхоно. Гараа хээд баряад узэхэ гэжэ шиидэбэ.
эмээхэн малгай доогуурань гараа хэхэньш тэрэ нялдагар] юумэн баригдажа:
— Ай халаг! Яяр мэхэшэ Балдан Сэнгэ мэхэлбэл ха, — гээд, шабар бухаяа унаад, урагшаа ум гэжэ сохиходонь, уусань сумэршэбэ, хойшоо хаража хом гэжэ сохиходонъ, сээжэнь ха-харшаба..
Иижэ Тарба мэхэлэгдэшээн юм гэдэг. Бараг нэгэ удэр Балдан Сэнгэ аминай хэрэгээр ара худ- I гр ябажа ябахадань, Зуудай баян зургаан зуугаад хониёо туугаад, зуалан зжэ ябаа бэлэй. Мун тэрэ:
— Балдан Сэнгэ! Балдан Сэнгэ! Ши одоо намайе орой-доошье мэхэлхэгуйш! — гэжэ бардам хоолойгоор бард байса ': хашхарба.
Балдан Сэнгэ:
— Мэхэлхэээ байха, шамда шабаааа барюулжархихаб,^- * гээд, туранхай сагаан мориёо турьяса ташуурдаад, табижа ябашаба.
Тээ губээн саана далда ороод, гуталаа тайлаад, рвэн гуталдаа зада будаад, Зудаан зуаланай харгы дээрэ хаяад, I саашаа ябаба. Теэд хахад модо тухай ябаад, нгдэ сабхяа тайлаад, сэбэрхэнээр хаяба. Харгы уруу ябажа ябаан Зуудай баян хонидоо туужа ябатараа харан гэхэдэнь харгы дээрэнь урэн сабхи. хуу зууралдашалан хэбтэбэ. Зуудай баян зог татажа хараад, абаха гэхэдэнь, аргагуй муухай, хоёрдохёор" я урэн гутал байба, Тиихэдэнь: