К???р?лл??

Гоголев-Уйул?ан Василий

Онтон к???р?лл??н? Агафья Птицына ?ч?гэйдик билэр диэбиттэригэр, ыйытала?ан, к?рс?б?т?м. Кини миэхэ к???р??гэ сы?ыаннаах кинигэлэри, с?бэ-ама биэрбитэ. Тыа ха?аайыстыбатын оччотоо?у миниистирэ Егор Афанасьевич Борисов эмиэ сэргээбитэ. «Чурапчы алдьархайа» диэн кинигэни аа?ан баран, киинэ сценарийын суруйарга холоммутум. Прокопий Петрович Флегонтов ахтыыларын олус долгуйа аахпытым уонна онно оло?уран суруйбутум. С?р?н геройум Ньукуус кини прототиба буолуон с?п.

К???р?лл?? 60 сылын к?рс? сценарий бэлэм буолбута. Учууталлыыр буоламмын, киинэнэн дьарыктанар кыаллыбат этэ. Онон тохтообутум. Кэлин Намнаа?ы педучилище?а бииргэ ??рэммит, Чурапчыттан сылдьар до?орум Дмитрий Новгородов

«суруйар дьо?урдаах эбиккин, аны онтуккун сайыннар» диэн с?бэлиирэ, к???л??рэ. Онон сценарийбын уус-уран сэ?эн гынарга санаммытым. Аны Чурапчы улуу?ун Хайахсыт нэ?илиэгиттэн т?р?ттээх дьону сура?ан, «Саха» НКИК араадьыйатын дириэктэрэ Тарас Лукич Тарасовы к?рс?н, бу кэнники сылларга ?лэм син иннин диэки хамсаабыта. Кини убайын Иван Лукич Тарасовы, к???р?лл?? тыыннаах кыттыылаа?ын к?рс?н, кэпсэтэн, кини ахтыыларын, кэпсээннэрин бэлиэтэммитим. Уонна дьэ бу холонон к?рд?м. Араас ахтыыларга оло?уран биир саха ыалын дьыл?атын суруйдум. Бэйэм ити кэпсиир сирбэр бииригэр да сылдьыбата?ым, к?рб?т???м. Онон туох эмэ сыы?а баар буолла?ына, ?йд??н, баалаабаккытыгар к?рд???б?н.

Мин бу ?лэ?э саха норуотун сэрии сылларынаа?ы алдьархайын ыарахаттарыттан булгуруйбакка, кырдьыктара кыайбыт Чурапчы чулуу дьонугар с?г?р?йэн туран ылыстым. Араас докумуоннары, ахтыылары, суруналыыс Т. Кардашевскай «Ыар с?т?ктээх суолларынан», суруйааччы И.Е. Федосеев-Доосо хомуйан о?орбут «Чурапчы алдьархайа» кинигэлэрин, ону тэ?э «Литовцы у Ледовитого океана» диэн хомуурунньугу ту?анным.

Дьон-сэргэ, ыччаттарбыт история ис дьи?ин билиэхтээхтэр, ааспыты сыаналыахтаахтар, харыстыахтаахтар диэн ыра санаалаах айымньым аан тылын т?м?кт??б?н.

Ааптар

Бастакы чаа?а

Мас ат

Каунас ар?аа сайдыылаах дойдулары кытары ыксала?а сытар Литва биир улахан куората. ???э халлаа??а харбаспыт очуостар ??рбэлэригэр майгынныыр килэйбит-халайбыт дьиэлэр быыстарынан, сыыйыта тардан кэбиспит курдук ыраас уулуссаларынан, араас дьэрэкээн ??н?р?нэн оонньуу, быыстала суох массыыналар элэгэлдьи?эллэр. Уулусса икки ?тт?нэн аата-ахсаана биллибэт ?г?с дьон хал?а?алыы анньан аалы?на?аллар. Улахан куорат биир кэм ?р? ньиргийэн олорор.

Ньукуус алта уонун аастар да бэйэтин саа?ыгар сэнэх к?р??нээх. Дэлэ?э да бачча ыраах дойдунан тэлэ?ийиэ дуо. Улахан уола Дь?г??ссэ, министиэристибэ салайааччыта, а?атыгар «алта уон биэс сааскын туоларгынан» диэн путевка булан биэрбитэ. Онон, дьэ, т?р??б?т т?р?т нэ?илиэгиттэн Хайахсытыттан тэйэн, бу кый ыраах, ха?ан да харахтаабатах дойдутугар туристическай б?л??? кытары ?ктэннэ?э.

Хаты? чара?ынан симэммит алаастардаах Чурапчы чуумпу нэ?илиэгиттэн кэлбит ки?иэхэ, аарыма куорат биир к?р?с куугунуур тыа?а, ??р?йэ?э суох кырдьа?ас ки?и т?б?т?н куу-хаа гыныах курдук.

Хата, б?г?н куорат та?ыгар бэрт чуумпу, а?а?ас халлаан аннынаа?ы музей-паарка?а оптуобу?унан экскурсия?а илтилэр. Биир хоройбут курбуу курдук у?ун уолчаан нууччалыы олутта?астык Литва норуотун историятын кэпсии, к?рд?р? истэ. Онтон Ньукуу?у кытары кэлбит хас да саха дьонун диэки бэрт исти?ник к?р?н ылаат: «Э?иэхэ, саха дьонугар, биир улахан сюрпризтаахпын», – диэт, биир кэ?эс ыраа?ыйа?а сирдээн илтэ. Арай Ньукуустаах иннилэригэр к?п-к??х сибэккилээх ыраа?ыйа?а саха бала?ана, аана аhыллан, турар эбит. Ону к?р?н, со?уйбут туристарга хайы?ан, уол:

– А?а Дойдуну к?м?ск??р улуу сэрии сылларыгар литовецтары, Рокшинскай, Каунасскай уонна да элбэх оройуоннартан депортациялаан, ыраах хоту балык булдугар к?ск? ыыппыттара. Онно кинилэри ?л?йэр ?л??ттэн саха дьоно, бала?ан туттарга ??рэтэн, к?м?л???н быы?аабыттар. Ол махталын бэлиэтин, дьон-сэргэ к?рд?н-и?иттин диэн, бу ?йд?б?ннь?к памятнигы туппуттара», – диэн кылгастык кэпсээтэ.

Ити тыллар Ньукуус дуу?атын ула?атыгар ырыых-ыраах б?гэн кистэммит баа?ын

саралыы тардарга дылы гыммыттара, с?рэ?э ?р? м???л гына т?сп?тэ. Хайдах эрэ д?й??рэн хаалбыта, хара?а хара?арталаабыта. Ону к?р?н экскурсовод уол ыксаабыт сирэйдээх-харахтаах:

– Что с вами, дедушка? – диэт, ?й??н илдьэн, ыскамыайка?а олорто. – Успокойся, дедушка, подыши свежим воздухом.

Ити тыллар ханна эрэ ыраах и?иллэр курдуктар. Ньукуус сал?алас илиитинэн сиэбиттэн таба?ын та?ааран уматтан, омуннаахтык э?ирийбэхтээтэ. «Тыый, бу бачча ыраах омук сиригэр кэлэн баран, бэйи кэбис», – диэн, бэйэтин уоскутуна сатаата. ?й?-санаата сыыйа дьэ?кэрэн, чочумча бала?аны одуулаан олордо…

– Саха бала?ана, бу тыhыынчанан к??? у?уордаан то?о манна кэлэн со?уоран тура?ын? Туох кистэлэ?э эн н?hэр к?р???эр саhарый? Эбэтэр эн, оччотоо?у сэрии ыар сылларын, уонунан тыhыынча туох да буруйа суох дьон, хоту дойду муустаах, буур?алаах киэ? уора?айын тымныы тыынын э?ирийэн, ыар-чымаан дьыл?аланан, хоргуйан, ?л?йэн, ?h?н эрэр санааларын, сап ута?а буолан, т?р??б?т т??лбэлэригэр т?нн?бэттии т??нэри т?лк?л?н?н, оол дойду ирбэт, муус кудулу бай?алын то? буоругар, ?йэ-саас тухары кистэммит литовец, финн уонна саха дьонун кырамталарын туоhута буолан, оччотоо?у сыыhа ылыныллыбыт к?л?мэх дьаhаллар, норуокка т?hэрбит хара мэ?нэрин ыар илдьитэ буолан тура?ын дуу? – диэн уо?ун и?игэр ботугураабыта.

Онтон оргууй бала?аны сыныйан к?рд?: бадарааннаах то? кырыс т??р?ллэн ылан, оччотоо?у курдук тымныыттан харыстыыр сыбах оннугар сабыта ууруллубут. Бу эрэйдээхтэр, бачча ?л?гэр сылаас, ??, к?п-к??х дойдуттан туох ааттаах улахан буруйун-сэмэтин о?орон, ол тус хоту кыраман ыраах дойдуга умса анньылыннахтарай?

Ньукуус таба?ын умулуннаран, аа-дьуо туран, бала?ан диэки хардыылаата, а?а?ас аанынан и?ирдьэ тимир буочука а?аарынан о?о?уллубут о?ох, ыйанан турар илимнэр к???нн?лэр. Тыый, олох ?кч? о?орбуттар. Арай бала?ан боруогун атыллаан и?эн, биир к?рэ?сийбит баттахтаах, санньыарбыт сирэйдээх кини бараллаата эмээхсин ботугуруу-ботугуруу илиитигэр тугу эрэ имэрийэ турарын хара?ын кырыытынан к?р?н а?арда. Тыый, ити ханна эрэ к?рб?т ата дии, мас ат оонньуур. Та?ыттан киирбит саа?ырбыт ки?и кини тутан турар о?о?угун одуула?арыттан дьиктиргээн, эмээхсин т?б?т?н ?р? к?т?хт?. Ньукуус онно эрэ наадыйбакка ат ата?ын одуулаата. Инники ха?ас ата?а этэ. Били кини убайа С??дэр сэриигэ барыан а?ай иннинэ о?орон, быраатыгар Туллукка бэлэхтээбит ата. Ньукуус бу аты исти?ник тутан турар ки?и кимий диэбиттии ?р? к?р?н та?аарда. Ха?ан эрэ к?рб?т харахтара кинини исти?ник мичээрдии к?р?лл?р. Онтон олутта?астык, ха?аа??ы эрэ финнэр дуу, литовецтар дуу са?аларын санатан, сахалыы: «Ньикуус… Бу эн дуо? Ньикуус, билбэти? дуу? Бу мин, Далябын…»

Ньукуус хара?ар Сталин мэтириэтин анныгар сурук суруйа олорор быраата Туллук, кырачаан сэрбэллибит балта К?ннэй, та?ынаа?ы литовец ыалларын чачархай баттахтаах кыысчаана Даля к?ст?н аастылар.

Ити со?уччу буолбут к?рс???? кэнниттэн Ньукуус санаторийга кэлэн киэ?ээ??и аhылыгын а?аан баран, уута кэлэн биэрбэккэ, ?р утуйбакка эрэйдэммитэ. Ол о?о ту?уй саа?ыгар к?рс?б?т амырыын сыллара, кэм-кэрдии чэрдиппэт, ааспат, арахпат дьар?а баастара кини эмэ?ирбит с?рэ?ин бобута туппахтыыллара…

Атаарыы

Хаар ууллан, сир ийэ к??т??лээх к??х кырыс ньээкэ ото бытыгырыырын кэтэспиттии, сааскы киэ?э нусхайа и?ийбит. Алаас илин ба?ыгар дьиэлэр к?ст?лл?р. Бу Чурапчы оройуонун со?уруу ?тт?гэр Мэ?эни кытары ыксала?а сытар Хайахсыт нэ?илиэгин «Т?мс??», «Буденнай», «Крупская», «Пушкин» уонна «Социализм суола» холкуостар т??лбэлээн олорор сирдэрэ. О?охтор ??лэстэриттэн к??х буруо оргууй ???э сыыйыллар. То?о эрэ тиэргэ??э о?о-уруу са?ата ча?аарыйбат, сандал саа?ы уруйдуур к??рэгэй тойуга дьурулаабат. Туох эрэ к?ст?бэт ыарахан тыын б?р??кээн, Хайахсыт ?рд?нэн сабардаабыкка дылы. Ол саас ньиэмэс халабырдьыттара Сэбиэскэй Сойууска т??к?нн?? саба т?сп?ттэрин биир сыла туолара чуга?аан турара.