К???р?лл??

Гоголев-Уйул?ан Василий

Сэрии, оо, аан дойдуну атыйахтаах уулуу ?лт? ытыйбыт уода?ыннаах, хара кырыыстаах сэрии, бу саха чулуу ыччаттарын уот-кутаа холоруккар ?лт? ытыйан, т???л?р?н-т???л?р?н т?р??б?т т?р?т т??лбэлэригэр т?н?ннэрэри? буолла…

Уот

Бэс ыйын са?ата ??мм?тэ. Олох бэйэтин хаамыытынан сал?анан, устан испитэ. Кураан дьыл сатыылаан, сотору-сотору улахан уот турара. Инньэ гынан холкуостаахтар кыанар ?тт?лэрэ уонна улахан о?олор ойуурга тахсан уоту умуруорууга сыралара-сылбалара баранара. Киэ?э хойут дэлби та?астара хоруо, к?л буолан, таныылара, бэлэстэрэ уот а?ыйан т?нн?лл?р?. К?н ыыс-быдаан буруо быы?ынан кып-кы?ыл т?г?р?к

тэриэлкэ курдук буолан к?ст?р?.

Биир оннук к?н Ньукуустаах хас да буолан Улахан ?т?х си?игэр турбут уоту умуруорар сорудахтаах айаннарыгар туруннулар. К?н?ск? омур?ан са?ана ыыс-быдаан буруо, уот суо?а к??к?йэн онто да суох куйаас к?н? ?сс? ититэн, суостаахтык куугунуу, та?ыргыы к?р?стэ. Уот, кы?ыл мо?ой ??н курдук, тииттэргэ ?р? эриллэ?нээн, хара хоруо?а кубулутан, чачыгырыы к?лэргэ-??рэргэ дылыта. Ньукуустаах уоту к??йэ, а?ыйах мастаах сирдэри талан, ханааба ха?ан, титириктэри охтортоон, тиритэ-хорута сырыттылар. Yлэлэрин ?гэнигэр аралдыйан, халлаан тыалырбытын ?йд??б?кк? хааллылар. Уот, ?лг?м а?ылыктаах сис тыатын быы?ыы сатыыр дьо??о уордайбыттыы, умайа сылдьар мас лабааларынан кыыдамнаан, халлаа??а ?р? куугунуу к??дэпчилэнэр итии суо?а Ньукуустаа?ы сабыта биэртэлээтэ.

Ба?ылай онно эрэ ?й ыла охсон, «барыа?ы?, куоту?» диэн ха?ыытаан эрдэ?инэ, с??нэ мас т?б?т? уот т??тэх курдук ку?уурбутунан Ньукуус аттыгар кэлэн т?стэ. Уот итии т?л?н?, ы?ылла т?сп?т кы?ыл кыымнара уол сирэйин салаамахтаан ылбыттара. Бары уоттан куотан, иннилэрин хоту т???нэн кэбиспиттэрэ. Оттон уот ???ээнэн мастан маска ыста?алаан, кинилэри икки ?тт?лэриттэн к??йэрдии, а?ы?астаах к?т?р кыыл курдук эккирэтэн, биир кэм к??дэпчилэнэн, ?р? у?ууран бу ситэн кэлбитэ.

«Тыый! Уокка тыыннаахтыы былдьанар буоллубут буолбаат!» диэн санаа барыларын ??йэ-хаайа туппута. Иэдээн! Уот иннилэрин к??йэ, бы?а т?сп?тэ. Ньукуус ыыс быдаан буруо быы?ыгар инники с??рэн и?эн, ыксалыгар к?рб?кк?, силистэн и?нэн умса баран, сирэйинэн тымныы ууга бар гына т?сп?тэ. Онтон ?йд?н?н, буруоттан чачайан с?т?лл?-с?т?лл?, дьонун ы?ыртаан ха?ыытаабыта. Дьоно б?т??хтэ?эн, буруолуу сылдьар та?астаах сырсан кэлээттэрин кытта:

– Ууга! Ууга киири?! Сыта охсу?! – диэн ха?ыытаталаан, сорохторун, уолуйан иннилэрин хоту уокка с??рэн эрдэхтэринэ ууга т??нэри тардыталаабыта. Оттон уот тилэх батта?ан, ойуур кыра ыраа?ыйатын сэтиэнэ?эр кэлэн буорах курдук к?л?м гынан, к?хс?лэрин салаамахтаталаабыта. Дьон, т?б?л?р?н хам туттан баран, тымныы ууга умса т?сп?ттэрэ. «Булдун» м?чч? тутан абарбыт уот мо?ой, ?рд?лэринэн балайда умайа сылдьар мас лабааларын тамнааттаан, ?р? куугунаан, улуйбахтыырга дылы гынан, ыыс быдаан буруо, к?л-хоруо олбохтонон, салгыы бара турбута. Ньукуустаах уот суо?а аа?аатын кытары, тобуктарыгар диэри ууга олоро биэрэн, тыын ылан, с?т?лл?н б?т??хтэспиттэрэ, умайан буруолуу сылдьар к?хс?лэрин уунан сабыта ы?ыспыттара. Бу кинилэр дьоллоругар ?р?? тыыннарын ?лл?йд??б?т, ойуур хотоолугар уолбакка ордон хаалбыт, бала?ан оннун са?а маар уутугар махтана санаатылар. Оттон м?чч? туттаран, бэйэлэрин былдьыы сыспыт уот, а?ы?астаах кыыллыы кытыастан, алаас сыырын та?нары салаан киирэн, уу кытыытынаа?ы халы? хому?у к??дэпчилэтэн, ???э халлаа??а ?р? у?уурар ынырык к?ст??тэ барыларын уйул?аларын хамсаппыта.

Дьо?куудай эбэ

Ба?аардар кэлин син хаптайыталаан, сотору окко киирии са?аламмыта. Дьо?куудай эбэ ?рд?нэн уот куйаас сатыылаабыта. Бугуллаах окко хап-хара гына а?ы?алар саба т?hэн олороллоро. Ки?и ходу?а?а киирэн хаамта?ына, икки ?тт? ?п-?ллэ?нэс а?ы?а. Хор, онноо?ор а?ы?а т?ст?н диэн алаастар са?аларынан ха?ыллыбыт миэтэрэнэн дири?нээх у?ун ханаабаларга толору симиллэн, бараныахтаа?ар ?сс? сытайан элбиир курдуктара. Туох баар сэрбэйэри барытын тимир тиистэринэн тугу да

ордорбокко тиниктээбиттэрэ. Алаастан алааска хара былыт буолан, сырдьыгыныы к?т?лл?р?. Аны онно эбиискэ буолан, кугас дь???ннээх т??лээх ??н, тииттэр мутукчаларын сиэн, к??х ойуур эмиэ дьулаан к?р??нэммитэ. Бу сир-ийэ ?рд?нэн сатыылаабыт ыар к?ннэр кытаанах санааны, тулууру, олоххо дьулууру эрэйэллэрэ. Оттон Чурапчы дьоно-сэргэтэ ити иэдээни туоруурга, кыанардыын-кыамматтыын бары к????н т?мэн, эрдээхтик охсу?ара.

Дьо?куудай алаа?ын уолан эрэр уутун кытыытын отун а?ы?аттан былдьа?ан, окко эрдэлээн киирбиттэрэ. Оттоон да диэн, курааннаабыт алаас уолбатын отун ба?а-ата?а биллэрэ. Л?г?нт?й, Баhылай, Ньукуус уонна хас да отчут, от харбааччы Аанчык уонна Даайыс оллоонноругар омур?анныы тахсыбыттара. К?л?ккэ с?р??кээри, кэмчи ?тэлэрин тэлгэтэн, чэйдии олорунан кэбистилэр. Л?г?нт?й кырдьа?ас, итии чэйин ыйырбахтыы олорон:

– Бу маннык кураан т??рт уон сыллаа?ыта т?hэн турар, к?р, онно син быстан хаалбакка ?р?h?мм?пп?т ээ. Оччолорго ?лэни кыайар дьон баар б??? буолла?а дии, хата, бу билигин, ити аат сэриитэ буолан, т???? к???э суох хаалан, бу саба б?р??кээбит сара?ын ??нэ саранча а?ылыга буолаары гынныбыт дии.

Баhылай сылбархай чэйин сыпсырыйан ылаат:

– Уот сут, уот кураан диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ. Аны баhаар б??? турар, барыта наар аанньа бараары гынныбыт. Бу кы?ын Ала?арга дьон сутаан, хоргуйан ?лб?ттэригэр, куораттан хамыы?ыйа тахса сылдыбыт сурахтаа?а.

– Бурдук лимиитин а?ара аччаппыттара, арыый эбэллэрэ буоллар итинник иэдээн тахсыа суох этэ буолла?а дии, – диэн, Аанчык ол сордоохтору а?ынан тыл кыбытта.

– Дьэ, туох-туох буолан и?эр, бу барыта сэрии сэтэ-сэлээнэ буолла?а буолуо, – диэн бы?аарда Л?г?нт?й кырдьа?ас.

Ньукуус харытынан тириппит с????н сотто-сотто:

– Сут буолла да наар кураан, от мас барыта кэхтэр. Оо, ?ч?гэй а?айдык эти?нээх ардах да т?спэт ээ, уонча хонуктаах, оччо?о барыта орун-оннугар т?h?? этэ. От, бурдук да ??н?? этэ, дьон да хоргуйуо суо?а этэ. Саатар ити кэлэн т????х, бу кэлэн т????х буолан, эти?нээн ли?игирээн баран ?рэллэн, симэлийэн хаалар ээ, тыал т??эн, уоту эрэ к??дь?тэн биэрэр. Кы?ыыта диэн онно баар.

Л?г?нт?й сиэнин диэки к?р?н ылла, к?хс?н этитэн баран:

– Ааспыт ?йэ алта уонус сылларыгар «халы? хаар», онтон «муус мотуок» дьылларын кэнниттэн, то?ус сыллаах иэдээннээх «кучу сут» буолан турар. Ол то?ус сыллаах кучу сут б?тэ?ик сылыгар мин т?р??б?т?м ???. Онон кырдьа?астар о?о эрдэхпинэ, Куччугуй кучу диэн таптаан ааттыыллара. Онтон ыла сэттэ уонча хаарбын уулларан кэллэ?им.

Эдэрдэр Л?г?нт?й кэпсээнин сэргээн ону-маны ыйытала?ан эрдэхтэринэ, уот сиэн хараарбыт куула тыатыттан аттаах киhи кинилэр диэки хаамтаран иhэрэ к???ннэ. Баhылай таба?ын умуруоран баран:

– Бай, бачча ?лэ ?гэнигэр киммит атынан кэрийэ сырытта?ай?

– Хонуу биригэдьиирэ Миитэрээс дии, – диэн кыра?ы харахтаах Ньукуус бы?аара о?уста.

– Туохха истэ?эй? – диэн, дьиктиргээбит сирэйдээх кэтэ?эн олордулар.

Аттаах киhи сотору хаамтаран битигирэтэн кэлэн, атыттан т??эн, ??н?н к?р?? то?о?отугар иилэ бырахта. Тымныы уу к?рд??н ылан ыйырбахтаат:

– Табаарыстар, ?й??н Нам оройуонун Арбын сиригэр, Нуотара ?рэ?эр оттуу киирэр ???г?т. Уон икки киhиттэн биригээдэ тэриллэр ?h?. Онон Баhылай салайааччынан, Ньукулай, Л?г?нт?й, Ньукуус, Аанчык, Даайа, ?лэни кыайар дьон тахсан тэринниннэр, тэйиччи сир диэн Уйбаан Б?т?р??б?с дьа?ал ыытта. Манна Сиидэркэ кырдьа?ас биригээдэтэ тахсан ситэри оттуур ???, – диэн илдьитин биир тыынынан то?о тэбээн кэбистэ уонна, сорукпун толордум диэбиттии атын миинэн, салгыы битигирэтэ турбута.

Онон Ньукуустаах омур?ан кэнниттэн отторун т???н ч?к?т?н баран, отууларыгар тахсан хомунан, хотуурдарын, атырдьахтарын с?гэн дьиэлэригэр бардылар.