Кэм кэрэ?иттэрэ
Шрифт:
Инньэ гынан, оччотоо?у бэрээдэк бы?ыытынан миниистир бэчээт н???? эппиэттииргэ к??эллибитэ. Онуоха маннык эридьиэстээх т?гэн баара. Биир дойдулаа?ым, обком лектора, наука дуоктара, профессор Валентин Степанович Луковцев т?л?п??н?нэн: «До?оор, миниистир миэхэ эрийэн “эйиэхэ эппиэт суруйа олоробун” диэтэ. Онон эн би?икки бу курдук кэпсэтэн кэби?иэх. Эн, аны буккуур тахсыбатын курдук Валерий Луковцев диэн ааккын толору суруйар буол», – диэн сиэрдээхтик эппитэ. Онтон ыла «Дэли» э?ин дэнэ сылдьыбыттаа?ым.
«Кыым?а» ?лэлиир Уйбаан Сэмиэнэбис мин бастакы публикацияларбын аа?ан уонна араа?а Доосоттон истэн, миигин бэлиэтии к?р?р, кэпсэтэр буолбута. Онтон ыла экология боппуруостарынан алты?ан са?алаан, ордук ыкса И.И. Шамаев, Н.Д. Кириллин тэрийбит «Ил» гражданскай сомо?оло?уу партиятыгар (1998 сылтан), 2002 с. кэлин Саха уопсастыбаннай Киин диэн ааттаммыт уопсастыба тэрилтэтигэр бииргэ кыттан чуга?аспыппыт. Ити т?мс??гэ геолог Николай Дмитрьевич баарынан биир идэлээхтэрэ Уйбаан Бурцев, Тумарча,
Дьухха, а?ыйах са?алаах, элбэх дьайыылаах И.С. Бурцевы кытары биир улуустан, Л?г?й нэ?илиэгиттэн т?р?ттээх Владимир Борисов ытыктаан, киниэхэ Хоро Хо?уун диэн таптал аат кэриэтэ и?эрбитэ. Ириэнэхтэн и?нибэт, то?тон толлубат Уйбаа??а онто олус с?п т?бэ?эрэ.
Оччолорго даачата э?ин суох эдэрчи дьон, би?иги, Уйбааммыт сайылыгар, Тумарча ?кт?м?? баар дьиэтигэр саас, сайын аайы тахса сылдьарбыт, аны санаатахха, хатыламмат ?т?? да кэмнэр эбит! Биирдэ к???н муус ылса тахсыбыппыт. Халы?аан эрэр к??л муу?угар кыра?алаабыт чараас хаарга 70 саастаах Уйбаан Сэмиэнэбис чэпчэки ба?айытык кылыйбахтаан ылбытыгар амыдайа Уйбаан Шамаев олус с?хп?тэ, ??рб?тэ бу баарга дылы. Атын т?гэ??э эмиэ кини даачатыгар к???н Майаттан кыраайы ??рэтээччи Ылдьаа Куола?ап киирбитигэр тахса сырыттыбыт. Баар бала?ыанньа, бэлиитикэ боппуруостарыгар санаа атаста?аары, с?бэлэ?ээри, Борисов Володябыт этиитинэн кырдьык-хордьук т?л?п??мм?т?н былыргы ыскаап т????н тардарыгар уктубут. Сатаатар, дьиэлээх ки?ибит кэккэлэ?э у?аайба н???? уорга??а ?лэлээбит ыаллаах этэ. Онтукатын кытары Уйбаан атастыы а?аардаах. Онтон сонно кэпсэтии, м?кк???? са?аламмытыгар, ууга-хаарга киирэн омуннуран, онуоха эбии Ылдьаабыт т?р?к? улахан са?атыттан ?т?кт?сп?тт??, бары са?абыт лаппа улаатан маргыар б??? буолан бардыбыт. Онно хайа эрэ дьээбэлээх: «Ыскаапка сытар т?л?п??нтэн «мойуор» и?иттин диэн ордоотуу-ордоотуу кэпсэтэр бы?ыыбыт дуо, бу?!» – диэбититтэн к?лэн быара суох бардыбыт. «Мойуор, кассета?ын уларыт эрэ!» – э?ин диэн, эбии туустаан-тумалаан, к?лс?? б???. Уйбааммыт: «И?иттиннэр ээ, туохтаах ???н?й?! Дьон-норуот, судаарыстыба интэриэ?игэр ?лэлиибит буолбатах дуо?!» – диэн к?бдь??рб?т?гэр, бары биир тыла суох с?б?лэстибит. Дьэ итинник к?рд??х да?аны, ыгым да т?гэннэргэ Хоро Хо?уун ымыттыбат дьиппиэнэ, хорсуна барыбытыгар холобур буолааччы. Сэрии о?олоро, сорохторо тулаайахтара саха саарыннарын, убайдарбыт барахсаттары кытары «эн-мин» дэ?эн уопсастыбаннай дьыала?а бииргэ ?лэлээбиппитинэн, к?н б?г?н?гэр диэри Буурсап Уйбаанныын, Тумарчалыын чугастык алты?а турарбытынан чахчы да?аны дьоллоох эбиппит.
Мантан салгыы ытыктыыр, саха барыта тумус туттар ки?итэ а?а до?орум Иван Семенович оло?ун, ?лэтин ту?унан кылгастык били?иннэрэ, эбии сырдата т?????? ба?арыллар.
Айыы бухатыырыгар холоонноох
Охтон баранар мастаах, уолан б?тэр уулаах орто дойдуга ийэ айыл?атын харыстыырга-хараанныырга ?рд?к аналланан кэлбит Уйбаан Буурсап булгуруйбат модун дьулуурунан, ???лл?бэт ???с, кэннинэн кэхтибэт дь?кк??р?нэн оло?хо бухатыырыгар холоонноох хо?уун ки?и. Туруула?ан ?лэлээбитэ, дьаны?ан ситиспитэ, суруйбута-айбыта о?ордук биир ки?и холугар кыайтарбат та?ыччы. Дэгиттэр дьо?ура, ылсыбыт ?лэтин хайысхалара киэ?э эмиэ с?хт?р?р. Ол да и?ин, дэлэ?э уос номо?ор, уус-уран айымньыга киириэ дуо! Б?л?? ?р?с тардыытын айыл?атын к?м?скэлигэр бииргэ ?лэлэспит до?оро, талааннаах суруйааччы Эдуард Соколов-Тулусхан «Хампа» улахан айымньытыгар кини уобара?ын дь???йб?ттээх. Оттон биир идэлээх а?а табаары?а норуот суруйааччыта Тумарча «Би?иги Аан Дархаммыт» романыгар эмиэ кинини бар дьон интэриэ?ин к?м?ск??р ?лэ инники к??н?гэр сылдьар уопсастыбанньык бы?ыытынан ойуулаан к?рд?рб?тэ. Ки?и бэйэтэ баарыгар сити курдук айымньы дьоруойа буолуута балачча сэдэх т?бэлтэ диэххэ с?п.
Хантан, хайдах оло?хо бухатыырыныы маннык хатан хатарыылаах ки?и ?с кырыылаа?а, ураты у?аарыылаах ураа?хай у?уктаа?а баар буолбутай диэн ыйытыкка бэйэ санаатын а?ыйах тылынан бы?ыта-орута суруйан били?иннэриэ?и ба?арыллар.
Т?р?т сир т?р???э, ытык ыал ыччата
«Уол о?о барахсан бу охсу?уулаах орто туруу бараан дойдуга оройунан т??эн кэлиэ?иттэн му?у муннунан тыыран, эрэйи э?ээринэн тэлэн уйана-хатана биллэр, бу?ууну-хатыыны, тургутууну аа?ан, ки?и-хара буолар». Бу – ?б?гэлэр оло?хо?о хо?уйуллар сахтартан ыла ??рэтиилэрэ-такайыылара. Уйбаан т?р?к? тыйыс-ха?ыс айыл?алаах Саха
Буурсап аймах би?игин ыйаабыт т?р?т сирэ Уус Алдан Хоро нэ?илиэгин уруккута дири? силистээх-мутуктаах. Боро?он М?р? Эбэтигэр сай-?ат диэбит хоролору т?р?ттээбит ?б?гэ ки?и – норуот номо?ор Алдан, Амма ?р?стэри ааттаталаан ааспытынан бэркэ биллэр с??р?к о?устаах Улуу Хоро. Кини Омо?ой Баайы, Эллэй Боотуру кытта б?т?н омугу уу?аппыт-тэниппит биир ытык ?б?гэбит. Хоролор Боро?он улуу?угар М?р?н? сэргэ Туймаада?а Хатас сиригэр-уотугар тойон уу?а ха?аластары кытары ыалла?ан олорбуттара ???. Нуучча кэлиитин са?ана уйаара-кэйээрэ биллибэт Саха сирин была?ын тухары тар?анан олохсуйбуттар. Ол да и?ин, ???ээ Б?л??гэ, Сунтаарга, ?л??х?мэ?э эмиэ олохсуйаннар, к?н б?г?н?гэр диэри Хоро нэ?илиэктэрэ сириэдийэн олороллор. Бэл, инньэ Дьаа?ыга, Абыйга, Усуйаана?а, Булу??а хоролор тиийбиттэрэ ???йээннэргэ сэ?эргэнэр. Бука, и?нигэ?э-толлуга?а суох, ата?астанары-?т?р?ллэри с?б?лээбэт буоланнар, оччолорго, кыргыс ?йэтин са?ана, ынах-сылгы с????лээх ?с саха а?атын уустара хотон олохсуйа иликтэринэ «кыйаар дойдута» дэнэр Б?тэй Б?л??гэ, таас дьаа?ы, тумара туундара хотугу сирдэргэ аартыгы арыйдахтара. Иннилэрин биэримтиэтэ суох бурул?а, боотур майгыларынан сэ?э??э-номоххо киирбиттэр. Уйбаан Сэмиэнэбис т?р?ттэрэ дьэ ол хоролор М?р?тээ?и а?а ба?ылыктарын, Тыгын Дархан до?оро-ата?а Тарбыах Тиис Эгий диэн уолуттан тымыр-сыдьаан тардыбыттар.
Хос э?этэ Ыстапаан тимир, мас уу?а. Кини Байа?антай, Таатта дьонун айанын аартыгар, Тандалыыр суол аа?ар Илин ?рэххэ (харыс аатынан, былыргыта, сурукка киирбитинэн Дьэ?киидэ) Кыймаласпыт диэн сиргэ олохсуйбут. Кини уола, Боро?он улуу?ун кулубатынан талыллыбыт айма?а Миитэрэпээни утумнаан, бэйэтин кэмигэр син биллэр-к?ст?р, атын нэ?илиэктэргэ «били аатырбыт Отох Охоноо?ой» дэтэр сытыы-хотуу, тыллаах-?ст??х ки?и эбит. Сэрии сылларыгар му?ха тэрийэн, чугастаа?ы дьонун хоргуйууттан быы?аабыт. Туу?ут, илимньит о?онньор Макеевтар диэн т??рт о?о дьоно ?л?нн?р тулаайах хаалбыттарыгар туутуттан биэрэн, хайдах угарын улахан уолга с?бэлээн биэрбитин, кэлин уол, милиция майора буолбут ки?и: «Хоргуйан, эстэр суолга киирбиппитин эн а?ыныгас, ?т?? санаалаах э?э? быы?аан турар», – на?аа махтанан ахтыбыт. Уйбаан Сэмиэнэбис э?этин ?сс? бу курдук ахтан суруйбут: «К??ллэр туоналарын биэс тарбах курдук билээччи, му?ха тардыытын дьа?айааччы, ыйанкэрдэн биэрээччи – кини этэ… Кэлин олох саа?ырбытыгар тиэйэн киллэрэн, туона ?ктэтэллэрэ уонна т?тт?р? тиэйэн та?аараллара… Э?эбин Илин ?рэх дьоно бука бары ытыктыыллара… Кини этиитин, с?бэтин м?кк??рэ суох ылыналларын билигин саныы-саныы с???б?н эрэ. «Охоноо?ой о?онньор туох диирэ буолла» дэ?эллэрин истэрим».
Оттон би?иги Уйбааммыт аатын ылбыт аба?атын, ?р?сп??б?л?кэ?э биллэр ??рэх эйгэтин ?лэ?итэ буолан и?эн, эдэр саа?ыгар кылгас ?йэлэммит И.А. Бурцев ту?унан «Уйбаан» диэн 2016 с. Илин ?рэх Бурцевтарын т?р?ттэрин-уустарын, аймах-билэ дьонун сырдатар бэрт и?ирэх ис хо?оонноох кинигэни та?ааттаран турар. Онно Макеевтаахха сы?ыаннаах биир дьикти т?гэни Уйбаан Сэмиэнэбис ахтар. Илин ?рэххэ кинилэр тыымпыттан былыргы саха боотурун куйа?ын – т??скэ кэтэр ылта?ынтан о?о?уллубут хатырык куйа?ы уонна икки тимир дуула?а бэргэ?эни булбуттар. Ону э?этэ ??рэхтээх Уйбааннарыгар тиксэрбитэ Санкт-Петербург куорат музейыгар хараллыбытын чугас аймахтара талааннаах устуорук учуонай Федор Васильев «Военное дело якутов» кинигэтин бэлэмнииригэр ту?аммыт, Х – ХIV ?йэлэргэ сы?ыаннаа?ын бэлиэтээбит.
Уола ?стээ?эр эрэ сэриилэ?э сылдьан была?айга былдьаммыт а?атын Сэмэн ааспат а?ыытын санатар «Саллаат дьыл?ата», «А?ам саата» суруйууларыгар ойууланар т?гэннэр аахпыты эрэ долгуталлар: «Тасты? эдьиийдэрим кэлин кэпсииллэринэн, ?лб?тэ дьи?нээхтик чуолкайдана илигинэн буолуо, ки?илэрин син биир к??пп?ттэр, сэмээр, таска та?аарбакка эрэ. Онноо?ор идэ?элэрин этиттэн ха?ааналлара ???… «?л??лээн биэрбит кустарыгар биир эмис ба?айы улахан сара к???н баарын э?эм то?о эрэ сиэппэтэ?э… (а?атын ??лээннээхтэрэ «кыттыгас» о?остон куска илдьэ сылдьан баран, кыра уолга чаастаан биэрбиттэр. – Ааптар). Э?иилги сайыныгар э?эм тасты? быраата, сэрии кыттыылаа?а Н.Д. Бурцев Эбэттэн к??лэйдии тахсыбыта. Э?эм ааспыт сайын бултаабыт кустарбыттан, булуу?уттан та?ааран, бу?аттарбыта… Бу 1952, эбэтэр 1953 сыл сайына бадахтаах. Кус а?абар ананан булууска ууруллубут буолуохтаах дии саныыбын.
«Сыы?а биллэриилэр кэлэллэрэ ???», «сура?а суох с?пп?ттэр к?ст?лл?р» э?ин диэн кэпсээннэр дэлэй эбиттэрэ буолуо. Дьонум дуу?аларын т?гэ?эр, с?рэхтэрин-быардарын хайа эрэ муннугар ?р сылларга таска быктарбакка иитиэхтээн, са?ыаран илдьэ сылдьыбыт эрэллэрин кыыма ха?ан б?тэ?иктээхтик ?сп?т?н этэр к?ч?мэ?эй. Биири билэбин – кинилэр ?р да ?р к??пп?ттэрэ. Ити би?иэхэ эмиэ бэриллибитэ диибин, ордук миэхэ уонна а?ам эдьиийигэр Прасковья Афанасьевна?а». Саллаат Сэмэн кэргэнэ, хо?уун ?лэ?ит, сытыы тыллаах-?ст??х б?г?р? ки?и, Фекла Васильевна Турантаева, 25 саастаа?ар эрэ огдообо хаалан баран, хос кэргэн тахсыбакка, эрин дьонун кытары олорбут. Кырдьа?астары к?р?н-харайан ?йэтин мо?ообут.